B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

2. 3. PERSPEKTIVA HAQIDA U M U M IY MA’LUM OT
P erspektiva 
— tasviriy s a n ’atning ilmiy asosi, uning g r a m m a -
tikasi deyish m um kin. C hunki, perspektiva qoidasiga amal qilin- 
may ishlangan har qanday asardagi narsalar tasviri, v oq e a -h o d i- 
salam ing ifodasi 
haqida to 'g 'ri va to 'la tasavvur bera olm aydi, 
emotsional holat yarata olmaydi. U m u m a n perspektivasiz tasviriy 
s a n ’at asarlaridagi narsalar, v o q e a -h o d is a la r „ jo n la n m a y d i" , u 
q a n d a y d ir q u r u q , h arakatsiz, o d d iy su rat b o 'lib qoladi. 
S hu 
boisd an h a m rasm chizishga kirishishdan avval rasm chizishning 
ilmiy asosi — perspektiva haqida m a ’lum otga ega bo'lish.
Perspektiva — fransuzcha s o 'z b o 'lib , „ u z o q q a q a ra sh " yoki 
y u n o n c h a „ to 'g 'r i, ravshan k o 'r y a p m a n " degan m a ’noni bildiradi.
P e r s p e k t iv a h a q id a g i b o s h l a n g 'i c h m a ’l u m o t l a r b u n d a n
2500 yillar m u q a d d a m m a ’lum b o ‘lsa-da, uning bir q a to r nazariy 
asoslarini va u n in g tasviriy s a n ’a td a q o 'llan ishi haqidagi asosiy 
n a z a riy k o 'r s a t m a l a r n i U y g 'o n i s h d a v r i n i n g b u y u k r a s s o m i, 
L e o n a rd o da Vinchi (1452— 1519) yaratib berdi. U o 'z in in g ilmiy 
va am aliy qarashlarida perspektivaning uch holatini: p r e d m e t-
larning uzoqlashishi bilan bir to 'g 'ri chiziq bo'ylab kichrayishi,
69

---

y a ’ni chiziqli p e rs p e k tiv a n in g hosil b o i i s h i n i ; n a rsa lar u z o q -
lashishi bilan k u zatu v ch i va narsa orasidagi havo q a tla m in in g
qalinlashishi va b u n in g natijasida narsa rangining o'zgarishini; 
u c h i n c h i d a n , n a r s a l a r n in g k u z a tu v c h id a n u z o q la s h ish i b ila n
ularning sirti, qirrasi, y a ’ni shakl c h e g a ra s id a o ‘zgarish sodir 
b o iis h i va u n d a qirralarning xiralashib k o ‘rinishini asoslab berdi.
Bizning d avrim izgacha k o ‘plab o lim , rassom lar perspektiva 
haqida risolalar yaratdilar. U larda perspektivaning turli qoidalari, 
holatlar o ‘z ifodasini topdi. Bugungi rassom , talaba, m e ’m or, 
haykaltaroshlar bu qo id ala rd a n to 'la foydalanib, c h u q u r m az - 
munli s a n ’at asarlarini yaratm oqdalar.
Perspektiva ilmiy asosda quyidagicha tasniflanadi:
1. Kuzatish perspektivasida narsalar tasviri q a n d a y k o ‘rinsa, 
xuddi sh u n d a y ifodalanadi. Y a ’ni n arsaning kuzatuvchiga yaqin 
turgan qirrasidan uzoqdagisi kichrayib k o ‘rinadi, shakl chegarasi 
h am xiraroq ko 'rin a d i.
2. Fazoviy p erspektivada narsalar k uzatuv ch id an uzoqlashgan 
sari ularning sirt chegaralari xiralashadi, rangi o 'zg arib ko'rinadi. 
Bu yorug'-soyalarga h a m bog'liq b o 'lad i (20- rasm).
3. G e o m e trik perspektivada narsalar tasvirini yasashning ilmiy 
asosi yaratiladi. C h u n k i, g eom etrik perspektivada rasmi ishlana- 
digan p red m e t sirti qaysi bir geo m etrik shaklga egaligiga k o ‘ra 
bir n e c h a tu rla rg a b o i i n a d i va shu tu rig a q a ra b , perspektiva 
qoidasiga amal qilinadi.
4. Chiziqli perspektivaga silindrik perspektiva, qubbali pers­
pektiva, relyef, teatr, m e ’moriy perspektiva kabilar kiradi. Bulaming 
h a r biri o ‘z o ‘r n i d a n a r s a l a r n i n g g e o m e t r i k s h a k lig a k o l ra 
qollanadi.
5. K inoperspektiva va aeroperspektiva h arakatdagi narsalar 
tasviri perspektivasi va p r e d m e tla rn in g g o riz o n tal usulda yoki 
havodan k o ‘rinishi perspektivasini yaratishda keng q o ila n ila d i.
R asm c h iz u v c h i k u z a ta y o tg a n oby ek t yoki n arsa, undagi 
kuzatuv ch in in g k o 'z qarashidagi to 'g 'ri chiziq — ufq chizig'ini, 
k uzatish n u q ta s i yoki k o 'r is h n in g m a rk a z iy tu ta s h n u q ta s in i, 
tasvir tushiriladigan tekislikni yaxshi bilishi va ularning o'rinlarini 
t o 'g 'ri belgilashi lozim.
70

---