Tibbiyot instituti talabalari uchun

54 rasm. Tirab otishda qurol stvoli og’zining tamg’asi. 
Shtantsmarka
Tirab otishning ko’p uchraydigan doimiy belgilariga kirish teshigi joyidagi 
terining yorilishidir. Bunday yorilish asosan stvol kanalidan chiquvchi gazlar 
yordamida hosil bo’ladi (55 rasm).
Ba’zan tirab otishda kirish teshigi atrofidagi to’qimalarning ravshan-qizg’ish 
bo’yalishi ko’zga tashlanadi. Bu o’q dori gazlari va is gazidan karboksigemoglobin 
hosil bo’lishi bilan bog’liq.
Agar qurol stvolining og’zi to’liq tiralmagan bo’lsa, ammo butun yuzasi 
bilan faqat tegib turganda yuqorida keltirilgan belgilar kam rivojlangan bo’ladi. 
183

---

Bunda o’q dori gazlarining bir qismi teri bilan stvol og’zi orasiga kirib, kirish 
teshigi atrofida uncha katta bo’lmagan qurum qatlami hosil bo’lganligi ko’rinadi. 
Agar otish paytida qurol burchak ostida qo’yilgan bo’lsa bunday holatda o’q dori 
gazlari va qurum ochiq burchakning tagiga qisman yorib kirgan bo’ladi. Natijada 
uchburchak yoki oval shaklidagi dudlanish zonasi ko’zga tashlanadi. Shuning 
uchun ham kirish teshigi atrofida qurumning joylashuviga qarab otish paytida 
qurolning holati haqida fikr yuritish mumkin. 
55 rasm. Kirish teshigi atrofida terining yorilishi
Shunday qilib, tirab otishdagi yuqorida keltirilgan beligilardan eng doimiysi 
yara kanali yo’nalishi bo’ylab o’q dori va qurum izlarining joylashuvi hisoblanadi. 
Boshka belgilarda kirish teshigi atrofidagi terining yorilishi, stvol og’zi 
tamg’asining bo’lishi (shtantsmarka), to’qimalarni tiniq-qizg’ish bo’yalishi doimiy 
xarakterga ega bo’lmay, ko’pincha ular alohida yoki hatto barchasi birgalikda 
bo’lmasligi ham mumkin.
2. Yaqin masofadan otish.
Agar odam tanasiga faqatgina o’q emas, balki 
qo’shimcha faktorlardan alanga, gazlar, qurum, o’q dori zarrachalari, miltiq moyi 
ta’sir qiladigan masofaga yaqin masofa deyiladi. Otish paytida qurol stvolining 
og’zida alanga paydo buladi. U o’q dorining chala yonishidan portlash natijasida 
184

---

ularga havodagi kislorodning tegishi tufayli sodir bo’lishligini ko’rsatadi. Alangani 
xarakteri va hajmi birinchi navbatda o’q dorining turiga bog’liq. Qora 
(dudlanuvchi) o’q dori kuchli alangalanadi va yonmagan o’q dorilar ko’p 
cho’g’langanligi uchun kuchli termik ta’sir ko’rsatadi. Ular sochni qovjiratishi, 
terini kuydirishi va hatto kiyimni yondirishi mumkin. Revolverni qora o’q dori 
bilan o’qlangan holda otish tufayli kiyimi va divanni yonib ketishidan o’zini 
o’ldirish hollari ham adabiyotlardan ma’lum.
Dudsiz o’k dorining termik ta’siri ancha kam. Keyingi tekshiruvlar shuni 
ko’rsatadiki, dudsiz o’q dori bilan otilganda teridagi mayin sochlar va kiyim 
tolalarining bujmayishi kuzatilishi mumkin. Issiq o’k dori gazlari stvol kanalidan 
uchib chiqib, lat edirish ta’siriga ega bo’ladi va natijada pergament dog’larini hosil 
qiladi. Shu bilan bir qatorda dudsiz o’q dori gazlarining ta’siri doimiy bo’lmaydi. 
O’q dorining yonishi tufayli paydo bo’lgan qurum miltiq stvoli og’zidan 20-30 sm 
masofaga tarqalishi mumkin. Dudli va dudsiz o’q dorining yonishidan hosil 
bo’lgan qurumning kimyoviy tarkibi har xil bo’ladi. Dudli o’q doridan yuzaga 
kelgan qurum asosan erkin uglerod zarrachalaridan va ko’proq darajada uning 
tuzlaridan tuzilgan bo’ladi va shuning uchun ham uni dudli o’q dori deyiladi. 
Xuddi shunday fikrni oxirgi vaqtgacha dudsiz o’q dorining yonishi tufayli hosil 
bo’lgan qurumning tarkibi haqida ham aytish mumkin.
Ayrim tadqiqotchilar (Kustanovich S.D., Sokolov S.M., 1992) 
tekshiruvining ko’rsatishicha, dudsiz o’q doridan hosil bo’lgan qurumda ko’mir 
(uglerod) bo’lmay, balki ular metallardan tuzilgan bo’ladi hamda qurum 
rentgenografiya va spektrografik usullari yordamida aniqlanilishi mumkin. Bunda 
kapsulaning urilish tarkibidagi metall zarrachalari (surma), gilzadagi (mis), o’qdagi 
(qo’rg’oshin, mis, rux, nikel), stvol kanalida (temir) bo’lishi aniqlangan. Otish 
masofasi qancha yaqin bo’lsa, qurum dog’lari shuncha kontsentrlangan va 
dudlanish doirasi diametri shuncha kichik bo’ladi.
Dudlanish dog’ining shakli, xuddi pergament dog’inikidek o’q dori gazining 
lat ediruvchi ta’siriga ko’ra yumaloq yoki oval shaklda bo’lishligi aniqlangan. 
Agar to’g’ri burchak ostida otilgan bo’lsa qurum izi va pergament dog’i yoysimon 
185

---

shaklda bo’lib, uning markazida kirish teshigi joylashganligi ko’rinadi. Agar 
burchak ostida otilganda dudlanish va pergament dog’i oval shaklga ega bo’lib, 
bunda kirish teshigi markazida emas, balki o’tkir burchakka to’g’ri keluvchi to’siq 
va otish yo’nalishiga to’g’ri keladi (56 rasm).