Tibbiyot instituti talabalari uchun

2-sxema. Otishdagi jarohatlovchi faktorlar
174
Ikkilamchi 
snaryadlar
Siniqlar va 
to’siq
Kiyim bo’laklari
Suyak 
siniqlari
Otishdagi jaroHatlovchi faktorlar
Snaryad yoki 
ularning qismlari
Yaqin masofadan 
otish faktorlar
Qurol yoki 
uning qismlari
Odatdagi yoki 
maxsus o’qlar
Stvoldan 
chiquvchi porox 
gazlari va havo
Stvolning og’zi
O’qdan ajralgan 
bo’lakchalar
Ovchi patrondan 
otiluvchi sochma yoki 
yadroli o’q va boshqa 
detallar
Atipik snaryad
Qurum
Porox donachalari 
zarrachalari
Harakatchan 
qismi
Qo’ndog’i
Metal 
zarrachalari
Stvol 
bo’lakchalari va 
yorilganda 
qurolning 
boshqa qismlari

---

Bunday faktorlarning tanaga ta’sir qilishi har bir holatda aniq otilish 
sharoitga bog’liq bo’ladi. Bunday sharoitlar orasida qurol va patronning 
xususiyatlari, otish masofasi, qurol bilan tana o’rtasida to’siq bo’lishi, 
jaroxatlanuvchi tana qismlarining o’ziga xos anatomik tuzilishining xususiyatlari 
katta ahamiyatga ega.
O’qning ta’sir mexanizmlari.
Otilganda o’q katta kinetik energiyaga ega 
bo’lgani uchun ko’pincha jarohatlanish chaqiradi.
O’qning kuchi tananing juda mayda qismiga ta’sir qilganligi uchun tanaga 
kuchli zarba bilan uriladi. Bunda to’qimalarning siqilishi, yorilishi qisman o’yilishi 
va uloqtirilishi, shuningdek siqish to’lqinining atrofga tarqalishi kuzatiladi. Buning 
natijasida o’q diametridan bir necha marta katta bo’shliq hosil bo’ladi. Bu 
bo’shliqlar pulsatsiya berib, keyin puchayadi va oddiy yara kanaliga aylanadi.
Agar juda katta tezlik bilan kelayotgan o’q ichida suyuqligi bo’lgan 
bo’shliqlarga yoki to’qimalarga tekkanda u erda gidrodinamik ta’sir ko’rsatadi. 
Buning natijasida shu organ yoki hatto uning qismlarida kattagina emirilishlar 
ko’zga tashlanadi.
Katta energiyaga ega bo’lgan o’q terini o’yib kirib, unda to’kima defekti 
bo’lgan o’q otar qurollaridan jarohatlanishga xos tipik kirish teshigi hosil bo’ladi. 
O’qning bunday ta’siriga teshib o’tuvchi ta’sir deyiladi. Chuqurroq joylashgan 
to’qimalarda o’q o’zining energiyasini yo’kotib, xuddi o’tmas pona sifatida ta’sir 
qilib, to’qimalarni siqib va har tomonga surib (yorib) kiradi. Shuningdek terida 
chiqish teshigi ponasimon ko’rinishga ega bo’ladi.
Agar o’q o’z tezligini ancha yo’qotgan bo’lsa, shunda u faqat kontuzion 
ta’sir ko’rsatadi. Urilish joyida shilinishlar, qontalashlar yoki yuzaki lat egan 
yarachalar ko’zga tashlanadi.
Agar o’q tananing bir necha qismidan, masalan, qo’li va tanasi, ikkala 
oyog’i va boshqalardan birin-ketin o’tganda bitta emas, bir qancha jarohat 
etkazishi mumkin. Bunday jarohatlanishga bir biriga qo’shilgan jarohatlanish 
deyiladi. Tananing yaqinida parchalanib ketgan o’qdan ham bir necha jarohatlanish 
sodir bo’lishi mumkin. Bunda zararlanish o’q parchalaridan yuzaga keladi. Bunday 
175

---

jarohatlanishga o’q parchalaridan jarohatlanish deyiladi.
O’q otar qurollari yordamida hosil bo’lgan yara 3 xil zonadan iborat:
1) to’g’ridan to’g’ri yara kanaliga aloqador zona;
2) yara kanali devori hisoblangan to’qimalarni lat eyish zonasi, uning 
kengligi bir necha mm dan to 1-2 sm gacha bo’ladi;
3) yumshoq to’qimalarning molekulyar chayqalish zonasi, uning kengligi 
ba’zan 4-5 sm va undan kattaroq bo’lishi kuzatiladi.
Keyingi zona to’qimalarda qon quyilish va distrofiyaning kuchayishiga 
qarab bir necha soatdan keyin va hatto 1 sutka ichida kuzatilishi mumkin.
O’q yordamida teshib o’tuvchi jarohatlanishda kirish teshigi, yara kanali va 
chiqish teshigi ko’zga tashlanadi. Tipik kirish teshigi tanaga o’qning 
perpendikulyar ta’siridan terining yuzasida sodir bo’ladi. Bunday teshikda to’qima 
defekti, hoshiyalanish zonasi (52 rasm) va ifloslanish belbog’chasi ko’zga 
tashlanishi.
Terini uncha katta bo’lmagan qismini o’q yordamida o’yilishidan to’qima 
defekti hosil bo’ladi va buning borligi kirish teshigining eng muhim belgisi 
hisoblanadi. Bu belgini birinchi marta 1849 yilda N.I.Pirogov tomonidan topilgani 
uchun buni Pirogov belgisi deyiladi. Shuningdek, bu belgi M.I.Rayskiy va 
N.F.Jivodyorov (1935) lar tomonidan tajribada tasdiqlangan bo’lib, buni ular 
defekt borligi yoki «to’qima-yo’qligi» deb atadilar. U tipik kirish teshigida 
epidermis va teri dermasi yo’qligi bilan xarakterlanib, yumaloq yoki biroz 
ovalsimon shaklda bo’lishligi ko’rsatilgan. Uning diametri dermada o’qning va 
epidermisdagi defektning diametridan odatda 1-3 mm kichik bo’ladi (53 rasm).
Ba’zan dermadagi defektning chetlari tekis va qiya, ko’pchilik hollarda 
mayda radial yirtilishlar tufayli to’lqinsimon shaklda bo’ladi. Bunday defektning 
chetlarida odatda 1-2 mm kenglikdagi epidermisda xalqasimon defekt ko’rinib, 
bunga hoshiyalanish belbog’chasi deyiladi. Bunday belbog’chaning tashqi diametri 
taxminan o’qning ko’ndalang kesimiga to’g’ri keladi. Agar kiyim bo’lgan tananing 
bir qismi zararlangan bo’lsa, bunda u o’q bilan kuchli bosilishi tufayli terida hosil 
bo’lgan yaraning chetlaridan kiyimning yirtilgan bo’lakchalari qisman yara ichiga 
176

---

kirib qoladi. Shuning uchun xam hoshiyalanish belbog’chasi kiyim orqali 
zararlanishda ancha keng bo’ladi.