Tibbiyot instituti talabalari uchun

13.7. Sezilarli morfologik o’zgarish chaqirmaydigan zaharli moddalardan 
zaharlanish
Bu guruh zaharli moddalar o’zining kimyoviy kelib chiqishiga ko’ra juda 
xilma xil bo’ladi, umumiy xususiyatlaridan biri markaziy nerv sistemasiga ta’sir 
qilishidir. Ularning ko’pchiligi ichki organlarda qandaydir sezilarli o’zgarishlar 
chaqirmaydi. Shuning uchun ham bu zaharli moddalar bilan zaharlanish tashxisi 
asosan klinik belgilar va sud-kimyoviy tekshiruv hamda qo’shimcha tekshiruv 
usullari natijalariga asoslanadi.
Bu guruh zaharli moddalar o’zining nerv sistemasiga ta’sir qilish xarakteriga 
qarab 4 guruhchaga bo’linadi:
1) markaziy nerv sistemasini falajlovchi zaharli moddalar;
2) markaziy nerv sistemasi faoliyatini susaytiruvchi zaharli moddalar;
3) markaziy nerv sistemasini qo’zg’atuvchi va talvasalantiruvchi zaharli 
moddalar;
4) ko’pincha periferik nerv sistemasiga ta’sir qiluvchi zaharli moddalar.
Markaziy nerv sistemasini falajlovchi zaharli moddalar.
Bu guruhchaga 
kiruvchi zaharli moddalardan eng muhim ahamiyatlilari fosfororganik birikmalari 
va tsianid kislotasi hamda uning birikmalari hisoblanadi.
Fosfororganik birikmalar
keyingi davrda turmushda va qishloq xo’jaligida 
asosan insektitsidlar, fungitsidlar, gerbitsidlar va defoliantlar sifatida keng 
qo’llaniladi. Bu yadoximikatlarning asosiy vakillariga xlorofos, tiofos, butifos, 
karbofos, merkaptofos va boshqalar kiradi. Bu guruhga kiruvchi yadoximikatlar 
suyultirilgan holda, dust holida va aerozollar sifatida, shuningdek suyuq holatida 
qo’llaniladi. Zaharlanish organizmga nafas yo’llari orqali, jarohatlanmagan teri va 
ovqat hazm qilish traktiga suv hamda ovqat orqali kirishi tufayli sodir bo’ladi.
314

---

Fosfor organik birikmalar juda ham zaharli bo’lib, ularning ayrimlari bizga 
hozirgi davrda ma’lum bo’lgan zaharli moddalarga qaraganda ancha ustunlik 
qiladi. Ular markaziy nerv sistemasiga falajlovchi ta’sir ko’rsatadi. Buning asosida 
xolinergik sinapsdagi xolinesteraza fermentining deyarli qaytmas pasayishi yotadi. 
Bu atsetilxolin gidrolizini tormozlab, to’qimalarda uning toksik 
kontsentratsiyasining yig’ilishiga sababchi bo’ladi.
Fosfor organik birikmalar bilan zaharlanishning klinik ko’rinishi nerv 
sistemasi funktsiyasining keskin buzilishi bilan xarakterlanadi. Bunda ko’p 
shilimshiq modda ajralishi bilan bog’liq bronxlarning spazmi natijasida nafas 
olishning keskin buzilishi, alohida guruh muskul tolalarining tortishuvi, klonik va 
tonik tirishish, hushini yo’qotish, ko’z qorachig’ining torayishi (mioz) tufayli 
ko’rish qobiliyatining buzilishi, ba’zan to’lig’icha ko’rlik, qon aylanishning 
buzilishi tufayli arterial bosimning pasayishi va bradikardiya, oshqozon-ichak 
trakti funktsiyasining buzilishi (qornida og’riq paydo bo’lishi, ko’ngil aynishi, 
qusish, kuchli so’lak ajralishi, ich ketishi) kabi holatlar kuzatiladi.
Fosfor organik birikmalar bilan o’tkir zaharlanishda ko’pincha va har xil 
muddatda pnevmoniya va o’pka shishi bilan asoratlanadi. Odatda o’lim bir necha 
soatdan keyin yoki birinchi sutkada markaziy nerv sistemasining falajlanishidan 
sodir bo’ladi.
Fosfor organik birikmalari bilan o’tkir zaharlanib o’lgan odam murdalarini 
tashxisida murda qotishining erta boshlanishi, ko’z qorachig’larining torayishi, 
ichaklarda spastik qiskarish o’choqlarining bo’lishi, yuqori nafas olish yo’llari va 
ichak shilliq pardalarining ortiqcha suyuqlik ajratishi kabi belgilarning topilishi 
muhim ahamiyatga egadir. Ichkariga qabul qilinganda zaharli moddalar oshqozon-
ichak traktida o’tkir kataral gastroenterokolit tipidagi yallig’lanishga xos 
o’zgarishlar topiladi. O’lim kechroq sodir bo’lganda zaharlanishga xos qandaydir 
maxsus belgilar odatda kuzatilmaydi. Faqat ichki organda distrofik o’zgarishlar 
vistseral plevra tagida, endokardda mayda qon quyilishlar, bosh miyaning shishishi 
va ko’pincha ikki tomonlama o’choqli pnevmoniya ko’rinadi.
Zaharlanishning birinchi kunida o’lganda ichki organlarda fosfor organik 
315

---

birikmalarini sud-kimyoviy tekshirishda topilishi katta diagnostik ahamiyatga 
egadir. Shuningdek, qon, bosh miya, miokardda xolinesterazaning aktivligini 
bioximik tekshirish ham katta o’rin egallaydi. O’lim ancha kech muddatda sodir 
bo’lganda sud-kimyogar tekshiruvi manfiy natija berishi mumkin, ammo 
xolinesterazaning aktivligi qon va to’qimalarda sekin tiklanishini unutmasligimiz 
kerak.
Bu guruh zaharli moddalardan keng uchraydigani xlorofosdan o’lim dozasi 
– 30-40 g (toza preparat), qondagi kontsentratsiyasi – 2,9 mkg/ml dan – 8,65 
mkg/ml gacha o’ldiruvchi dozasi bo’lib hisoblanadi. Karbofosning o’ldiruvchi 
dozasi qonda 0,2 mkg/ml dan to 2,35 mkg/ml gacha.