Tibbiyot instituti talabalari uchun

Qo’zg’atuvchi va tirishtiruvchi zaharli moddalardan zaharlanish. 
Markaziy nerv sistemasini qo’zg’atuvchi moddalarga o’zining kelib chiqishi va 
kimyoviy tuzilishiga ko’ra xilma xil moddalar va ayrim alkaloidlar kiradi. Birinchi 
guruhga fenamin va fenatin, ikkinchi guruhga esa atropin, skopolamin kiradi.
Psixotopik (kuchaytiruvchi) moddalar markaziy nerv sistemasi tonusini 
oshirish qobiliyatiga ega bo’lib, organizmning aqliy va jismoniy qobiliyatini 
326

---

oshiradi.
Bu moddalar zaharli dozada arterial bosimni oshirganligi va yurak 
faoliyatini kuchaytiruvchi xususiyatga egaligi tufayli yurak-qon tomirlari 
kasalliklari bilan kasallangan kishilar uchun aniq xavfli hisoblanadi. Bu 
moddalardan fenaminni doimiy ravishda qabul qilinsa unga nisbatan o’rganib 
qolish kuzatiladi.
Alkoloidlar (atropin, skopalamin) faqat zaharlovchi dozada markaziy nerv 
sistemasiga qo’zg’atuvchi ta’sir ko’rsatib, bunda ruhiy qo’zg’alish, alahlash, 
gallyutsinatsiya, shuningdek simpatik nerv sistemasining haddan tashqari 
qo’zg’alishi ko’rinadi. Tirishtiruvchi zaharli moddalar (strixnin, tsikutoksin va 
boshqalar) ko’pincha orqa miya markazlariga ta’sir qiladi.
Atropin
bu zaharli o’tlar (krasavka, mingdevona, bang) tarkibiga kiradigan 
alkoloid hisoblanadi. Atropin bilan zaharlanish tibbiyot amaliyotida, shuningdek, 
yosh bolalar krasavka mevasi va mingdevona o’simligi ildizini eganda ko’zga 
tashlanadi (89, 90, 91, 92 rasmlar).
Zaharlanishning klinik ko’rinishi juda xarakterli. Zaharli moddaning katta 
dozasini qabul qilingandan 10-15 minut o’tgach, og’zi va halkumida qurish 
boshlanib, yuzi qizaradi va ko’z qorachiklari kengayib, ko’rish qobiliyati buziladi. 
Tezlikda ruhiy qo’zg’alish, alahsirash va gallyutsinatsiya boshlanadi. Keyinchalik 
yutish akti buzilib, ovozi xirillab qoladi, tomir urishi keskin tezlashadi va 
kuchsizlanadi. Ichaklar va siydik pufagi tonusi keskin pufayib, nafas tezlashgan, 
kam va qiyinlashgan bo’ladi. Odatda o’lim birinchi sutkada yurakning to’xtashi 
yoki nafas olishning falajlanishidan sodir bo’ladi.
Atropin sulfatining o’ldiruvchi dozasi – 0,1 g. Yosh bolalar krasavka 
o’simligi mevasidan 3-10 danasini eganida undan zaharlanish kuzatiladi.
Atropin bilan zaharlanib o’lgan odam murdasini kesib ko’rishda bunga xos 
hech bir o’zgarish odatda topilmaydi. Ko’z qorachig’ini kengayishi har doim ham 
saqlanavermaydi. Shuning uchun ham atropin bilan zaharlanishning tashxisi klinik 
belgilariga hamda ichki organlarning sud kimyoviy tekshiruv natijalariga qarab 
aniqlaniladi. Agar oshqozon va ichaklarida o’simlik qoldiqlari (mevalari va 
327

---

ildizlari) topilganida botanik tekshiruvi o’tkazilishi tavsiya etiladi. O’lik 
ko’milgandan keyin bir necha oy o’tganda ham murdada atropinni topish mumkin.