Tibbiyot instituti talabalari uchun

82-rasm. Elektr tamg’asining mikroskopik ko’rinishi:
a – epidermis shoxlanuvchi qavatidagi 
bo’shliqlar x 56;
b – epidermis bazal qavatidagi hujayralar 
yadrosining cho’zilishi x 280
Ba’zan terining juda past qarshilik ko’rsatadigan joylaridan tok o’tganda 
elektr tamg’alari umuman hosil bo’lmasligi mumkin. Yu.G.Yudin va V.E.Drujinin 
(1965) ning ma’lumotiga ko’ra 10-12 foiz hollarda hatto tajribali ekspertlar ham 
elektr tamg’alarini topa olmaganlar.
264
a
b

---

Ayrim hollarda o’limga olib kelmaydigan elektrdan jarohatlanishlarda 
elektrogen shishi yoki elektrik nekroz asoratlanishi sodir bo’ladi. Odatda shish 
elektr tamg’asi atrofining biroz qismida joylashsa, biroq yuzida yoki oyoq-
qo’llarning butun erida kattagina joyni egallagan bo’ladi. Elektrik nekrozlar tok 
ta’siridan 3-4 hafta o’tgach ko’rinib teri, yumshoq to’qimalar va suyaklarning 
anchagina joylarini egallaydi. Shish va nekroz rivojlanishining asosida qon 
tomirlarining har xil darajada zararlanishi yotadi.
Elektr tokidan kuyish kontakti joyida ko’p miqdorda issiqlik ajralishi sodir 
bo’ladi. Odatda bu yuqori kuchlanishli tok bilan zararlanganda ko’zga tashlanadi 
va elektr tokidan kuyishda terining barcha qavati nekrozga uchrab, ko’pincha 
ko’mirga aylanishi yoki yumshoq to’qimalarning hamda suyaklarning yonib 
ketishidan defektlar paydo bo’lishi mumkin. Elektr tokidan kuygan paytda teri 
atrofidagi va jarohatlangan joydagi sezuvchan nerv oxirlarining destruktsiyasi 
tufayli u erlarda og’riq sezilmaydi.
Tirik qolgan jabrlanuvchilarda kuyishining umumiy maydoni va chuqurligi 
2-3 haftadan keyin aniq ko’zga tashlanib, birlamchisiga qaraganda 2-3 marta katta 
bo’ladi. Bu «progressivlashgan nekroz» fenomeni elektr kuyishlarni ajratib 
turuvchi asosiy belgidir. Buning sababi qon tomirlarining jarohatlanishi tufayli 
ularning devorida nekroz va trombozning rivojlanishidir. Qon tomirlari devori 
zararlangani tufayli jarohatlanishidan keyin ularning emirilishidan ikkilamchi 
qonning ketib ba’zan o’limga olib kelishi mumkin.
Past kuchlanishli tokda mexanik jarohatlanishlar kamroq uchraydi. Odatda 
ular oddiy shilinishlar, yirtilgan, lat egan yoki kesilgan yaralar shaklida bo’ladi. 
Barcha shubhali hollarda gistologik va gistoximik tekshiruvlar o’tkaziladi.
O’limga olib keluvchi elektr tokidan jarohatlanishlarda ichki organlarda 
hech bir spetsifik belgi topilmaydi. Murdani kesib ko’rilganda tezda sodir bo’lgan 
o’limning belgilari (to’laqonlilik, yurak bo’shlig’i va katta qon tomirlar 
bo’shlig’ida suyuq qon, seroz va shilliq qavatlarda mayda qon quyilishlar) 
ko’rinadi. Yuqori kuchlanishdagi tok uzoq muddatda tanadan o’tganda ichki 
organlarda mayda nekroz o’choqlari va ko’pincha perivaskulyar qon quyilishlar 
265

---

paydo bo’lishi mumkin.
Ancha xarakterli o’zgarishlar mushaklarda va suyaklarda kuzatiladi. 
Mushaklarda ko’ndalang targ’illik yo’qolib, ko’p miqdordagi nekroz o’choqlari 
ko’zga tashlanadi. Yuqori kuchlanishli tok ta’sirida mushaklarning kattagina qismi 
zararlanishi tufayli mioglobin ko’p miqdorda qonga tushib, jarohatlanishning 
birinchi soati oxirida uni siydikdan topish mumkin. Agar jabrlanuvchi bir necha 
soat yashagan bo’lsa buyrakda mikroskopik tekshirishda pigmentli nekroz 
manzarasi ko’rinadi.
Maxsus adabiyotlarda tok ta’sirida suyak to’qimasi jarohatlanishining bir 
necha turlari: tilinishi, ola-chiporli osteoporoz holati, suyaklarni qo’shilishi, suyak 
marvaridlarining hosil bo’lishi va boshqalar yozilganligi ma’lum. Odatda 
suyakdagi bunday o’zgarishlar tirik qolgan odamlarda bir necha haftadan keyin 
ko’zga tashlanadi.