O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Bolalar lug’atini faollashtirish - bu bolalar tomonidan 
ma'nosini 
aniq, 
tushungan 
holda 
foydalaniladigan 
so’zlar 
miqdorining ortib borishidir. 
Turli-tuman faoliyati turlarida (mashg’ulotda, o’yin, mehnat, 
maishiy faoliyati va kundalik tartib jarayonida) bolalarni o’z lug’at 
boyligidan foydalanishga o’rgatish ular nutqini o’stirishning zarur 
shartidir, chunki tilni undan foydalanish jarayonidagina egallash 
mumkin. Bolalarning kattalar bilan nutqiy muloqoti ular lug’atini 
faollashtirishda qimmatli vosita bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, 
topshiriqlar berish, ya'ni uslubiyot xonasiga borib, katta tarbiyachidan 
didaktik (ta'limiy) o’yinchoq yoki sayr haqida enagaga so’zlab berish; 
Nomi nima? Gapda qanday? Qanday materialdan qilingan? Nima uchun 
kerak? kabi savollar berish; bolalarga ma'lum bo’lgan so’zlarni 
to’g’ridan-to’g’ri 
aytib, 
esiga 
tushirish, 
o’xshashlik 
bo’yicha 
(buyumlarning vazifasiga qarab ) yangi so’z yasash (qand uchun 
qanddon, sut uchun sut idish ); ob'ekt uchun xos bo’lgan sifat va 

---

56 
fe’llarni tanlash kabi usullardan foydalanib, bolalar lug’atini 
faollashtirish mumkin. 
Bolalar lug’atidagi mahalliy shevaga oid so’zlarni adabiy 
so’zlar bilan almashtirish.
O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi 
munosabati bilan nutqimizda ishlatiladigan so’zlarga e'tibor yanada 
kuchaydi. Bolalar lug’atida mahalliy shevaga oid so’zlarga e'tibor 
bermaslik kelgusida maktabda ta'lim olish jarayoniga, kishilar bilan 
muloqotda bo’lishga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Chunonchi, maktabda olib 
borilgan kuzatishlar natijalari shuni ko’rsatdiki, o’quvchilar nutqidagi 
orfografik xatolar: a) mahalliy sheva ta'sirida; b) bola qanday gapirsa, 
shunday yozishidan kelib chiqadigan xatolardir. Mahalliy shevaga oid 
so’zlarning ko’p ishlatilishi kelgusida maktabda bolalar savodxonligini 
oshirishga xalal beradi. Bola lug’atining shevaga oid so’zlar hisobiga 
boyib borishida ota-onalarning, atrofdagi kishilarning, bolalar 
bog’chasida esa tarbiyachining, bog’cha xodimlarining ta'siri katta. 
Chunki bolalar atrofdagilardan eshitgan har qanday so’zlarni 
o’zlashtirib borishadi, natijada bu so’zlar bola lug’atining mahsuliga 
aylanadi. Shuning uchun tarbiyachi ota-onalar bilan suhbat va 
ma'ruzalar o’tkazib, ularga iloji boricha adabiy tilda gaplashishlarini, 
bolani ham sof adabiy tilda so’zlashga o’rgatishlari lozimligini uqtirishi 
zarur. 
Avvalo tarbiyachi-pedagogning o’zi bolalar bilan sof adabiy til 
qoidalariga rioya qilib so’zlashishi lozim. Buning uchun o’zbek tili 
lug’atini muntazam tarzda o’rganib borishi, adabiy talaffuz qoidalariga 
rioya qilgan holda gapirishi, o’qib berishi yoki hikoya qilib, buyumlar, 
jonli va jonsiz tabiat hodisalari, o’simliklar, hayvonot dunyosi, kattalar 
mehnati, ijtimoiy hayot hodisalari va hokazolar uchun lug’atchalar 
tuzishi kerak. 
Bola lug’atidagi mahalliy shevaga oid so’zlarni adabiy so’zlar 
bilan almashtirish uchun turli usullardan foydalaniladi. Chunonchi:
1) mahalliy shevaga oid so’zlarni adabiy so’z bilan almashtirish 
mumkin bo’lsa avval xor bo’lib takrorlatish, so’ng esa har bir boladan 
qayta aytishni talab etish; 2) nomi buzib aytilgan (zochak – qo’g’rchoq,
barra – qo’y va hokazolar) narsa-buyumning rasmini yoki 
o’yinchoqlarni 
buyumlar 
ichidan 
topishni 
buyurish; 
3) 
shu
narsa-buyumning rasmini solib, uning nomini takror ayttirish.