O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Nutq madaniyati – bu bayon etiladigan fikr mazmuniga mos 
tarzda 
til 
vositalarining 
barchasidan 
(tovush, 
intonatsiya, 
grammatik shakllar, leksik urg’ulardan) to’g’ri foydalana olishdir. 
Nutqning tovush madaniyati nutq madaniyatining ajralmas bir 
qismidir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar nutqining tovush 
madaniyatining atrofdagi kishilar bilan muloqotda bo’lishlari natijasida 
egallaydilar. To’g’ri tovush talaffuzini shakllantirish nutqning tovush 
madaniyati bo’yicha ishlarning bir qismigina hisoblanadi. Tarbiyachi 
bolalarda to’g’ri nafas olish va chiqarishni ona tilidagi hamma 
tovushlarni to’g’ri foydalinishni, shoshilmasdan nutqning mazminiga 
qarab, ifodali gapirishni tarbiyalaydi.
 
Nutq tovushi madaniyati deb, nutqning fonetik va orfoepik 
jihatdan to’g’riligi, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va 
chiqarish, ravshan gapirish, so’zlarda urg’uni to’g’ri ishlatish, 
nutqning mazmundorligiga qarab uning ifodliligi, ovoz kuchi va 
nutq sura’tini tartibga solish tushuniladi.

---

74 
Bolalarga ona tilini o’rgatish bo’yicha ishlar tizimida nutqning 
tovush madaniyatini tarbiyalash muhim o’rin egallaydi. Bu jarayonda 
bola o’zbek tilidagi hamma tovushlarni tog’ri talaffuz etishga, 
mashg’ulotlarda, kundalik muomalada yetarli ovoz kuchida javob 
berishga, shoshilmasdan, ifodali gapirishga o’rganadi. Nutqi yaxshi 
rivojlangan bola atrofdagilar bilan tez muloqotga kirishib ketadi, o’z 
fikrini va istagini tushunarli tarzda bayon etadi, o’rtoqlari bilan 
birgalikda o’ynaydigan o’yinlari haqida darrov kelishib oladi. Aksincha, 
tushunarsiz nutq o’zaro munosibatni qiyinlashtiradi, bola xarakterida 
salbiy xususiyatlarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 
Nutqning tovush madaniyati yaxshi rivojlangan nutqni eshitish 
qobiliyati asosida shakllanadi, rivojlanadi. Bolalarda to’g’ri, jarangdor 
nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda, tarbiyachi quyidagi vazifalarni 
qo’yishi kerak: 
1. Bolalarda nutqni eshitish qobilayatini va uning asosiy 
komponentlarni: eshituv diqqatini (eshitish orqali u yoki bu tovushni va 
uning yo’nalishini aniqlash malakasi), fonematik eshitishni, temp va 
ritmni idrok etish qobiliyatini tarbiyalash. 
2. Tog’ri nafas olish va chiqarish ustida ishlash, ya’ni qisqa nafas 
olib, uzun havo oqimini chiqarish qobiliyatini tarbiyalash. Bu jumlalarni 
erkin talaffuz qilish imkoniyatini beradi. 
3. Muloqot shatalariga mos ravishda ovoz balandligini boshqara 
olish qobiliyatini tarbiyalash. 
4. Ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni 
shakllantirish. 
5. Har bir tovush, so’z va jumlalarning aniq, ravshan talaffuzini 
shakllantirish, ya’ni ravon gapirishni tarbiyalash. 
6. O’zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari (talablari) ososida 
so’zlar talaffuzini rivojlantirish. 
7. Nutqning odatdagi tempini shakllantirish, ya’ni so’z va 
jumlalarni o’rtacha tempda (nutqni tezlatmay ham, sekinlashtirmay 
ham) tinglovchilarga uni aniq idrok qilishlari uchun imkoniyat yaratgan 
holda gapirishga o’rgatish. 
8. Nutqning intoniatsion ifodaliligini tarbiyalsh, ya’ni mantiqiy 
pauza, urg’u, xushohanglik, temp, ritm va tembr yordamida
his-tuyg’ularini va kayfiyatini, fikrlarini aniq ifodalash qobilayatini 
tarbiyalash. 
Tarbiyachi o'zbek tilidagi unli tovushlar va harflar bilan tanishtira 
boshlaydi. Unli tovushlar bilan tanishtirishda tarbiyachi bolalarga: unli 

---

75 
tovushlarni talaffuz qilishda ovoz og'iz bo'shlig'ida hech qanday to'siqqa 
uchramay chiqadi. Unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi. So'zda qancha unli 
tovush bo'lsa, bo'g'in ham shuncha bo'ladi degan tushuncha beradi. 
Undosh tovushlar talaffuz etilganda og'iz bo'shlig'ida to'siqlarga 
uchraydi va shovqin bilan hosil bo'ladi. Undosh tovushlarning yakka 
o'zi bo'g'in hosil qilmaydi. Unli tovushlarning ishtirokisiz yomon 
eshitiladi va so'zdan yaxshi ajralib turmaydi. So'zni to'g'ri hosil qilish 
uchun undosh tovushlarni aniq talaffuz qilish kerak degan tushunchalar 
beriladi. Tovush va harg’lar bilan tanishtirish ishini quyidagi tartibda 
o'tkazish mumkin: 
1. Tovushning tipik ohangdagi talaffuzi. 
2. So'zdan tovushlarni ajratish (so'zning boshida, o'rtasida, 
oxirida). 
3. Tarkibida o'rganilishi lozim bo'lgan tovush bor oddiy so'zlarni 
tovush jihatidan tahlil (analiz) qilish. 
4. Harflarni ko'rsatish (katta va kichik), ularning yozilishini tahlil 
(analiz) qilish). 
5. Tayoqchalardan harflar tuzish va plastilindan yasash. 
6. Harflarni guruh bo'yicha bo'yash (unli harg’larni qizil, undosh 
harflarni ko'k qalam bilan bo'yash). 
Bolalarni tovush va harflar bilan tanishtirish ishi so'zlarni tovush 
tarkibini analiz (tahlil) qilish bilan amalga oshiriladi. 
Tovush va harflar bilan tanishtirish ko'proq ko'rgazmali 
materiallardan foydalanishni talab qiladi. Bu ko'rgazmali materiallardan 
biri tovush jadvalidir. O'rganiladigan tovush va harflar uchun tovush 
jadvali beriladi, bu jadvalda o'rganilayotgan tovush bor bo'lgan 
narsalarning surati bo'lib, bu suratlar ham o'z navbatida uch qatorga 
joylashtirilgan bo'ladi. Tarbiyachi birinchi mashg'ulotda bolalarni 
tovush atamasi bilan tanishtiradi. Bolalar tarbiyachi talaffuz etgan 
tovushni eshitadilar, tashqaridan kelayotgan tovushlarni tinglaydilar. 
Tarbiyachi so'zini yakunlab, biz tovushlarni eshitamiz, talaffuz qilamiz 
deydi.