O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

Nutq tovushlari hosil qilishning manbai – bu o’pkadan 
chiqayotgan havo oqimining kekirdak, hiqildoq, og’iz bo’shlig’i 
yoki burun bo’shlig’i orqali o’tishi hisoblanadi. 
Nafas nutq 
texnikasining muhim qismidir. Nafas ovoz va nutqni tinglovchiga 
yetkazish, ovoz kuchini tashkil etish vositasidir. Bolaning nafas olishi 
qancha yaxshi bo’lsa, ovozi ham, nutqi ham shu qadar jarangdor va 
kuchli bo’ladi. Chiniqqan va mashq qilingan nafas jumlalarni mantiqan 

---

76 
yaxlit, o’zaro uzviy bog’liq holda talaffuz etishda muhim rol o’ynaydi. 
Nutq jarayonida nafas olish va chiqarish nutqsiz nafas olishdan farq 
qiladi. Nutqsiz nafas olishda havo oqimi burn orqali olinadi va 
chiqariladi. Nutqsiz nafas olishda burun orqali olinadigan va 
chiqariladigan havo oqimining davomiyligi bir xilda, ya’ni teng bo’ladi. 
Nutq jarayonida nafas og’iz orqali olinib nafas olish tez bo’ladi, 
nafas chiqarish esa sekinlashadi. Nutqsiz nafasda nafas olishdan so’ng 
tez nafas chiqarilib, so’ng pauza qilinadi. Nutqiy nafasda esa nafas 
olishdan so’ng pauza qilinib, keyin bir tekisda nafas chiqariladi. Nutqda 
to’g’ri nafas olish va chiqarish to’g’ri tovush talaffuzini ta’minlaydi, 
kerakli bo’lgan nutq balandligini tutib turish uchun sharoit yaratadi, 
aniq pauzaga rioya qilsihni, nutqning bir tekisda bo’lishini va uning 
intoniatsion ifodaliligini ta’minlaydi. Nafas chiqarishning qisqa bo’lishi 
bolalarni mantiqiy pauzalarga amal qilmasdan, shoshilib gaprishga 
majbir qiladi. Shuning uchun tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 
1. O’yin mashqlaridan foydalanib, erkin, tekis havo oqimini hosil 
qilish. 
2. Tarbiyachi – pedagog nutqiga taqlid qilish orqali nafasdan 
tog’ri, o’rinli foydalanishga o’rgatish. 
Nutqning tovush madaniyati vazifalarini to’liq anglab etgan 
tarbiyachi har bir bola nutqining tovush madaniyati darajasi bilan 
tanishadi. Bu tarbiyachiga umumiy vazifalarni aniqlashga yordam 
beradi. 
Shu munosabat bilan o’quv yilining boshida bolalar nutqining 
tovush tomoni tekshiriladi. Shuningdek, tarbiyachi har bir bolaning nutq 
holatini kundalik kuzatishlarining natijalari asosida ham o’rganib boradi 
va ularning nutqlari to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ladi. Bola nutqini 
tekshirishdan avval tarbiyachi bog’cha shifokori bilan suhbatda bo’lib, 
bolalarning artikuliyatsiya apparati holatlarini ko’zdan kechiradi, 
nuqsonlarni aniqlaydi. So’ngra nutqning tovush tomoni tekshiriladi. 
Tekshirish jarayonida maxsus rasmli kartochkalardan foydalaniladi. 
Bundan tashqari, so’zning bo’g’in tuzilishi, fonematik idrok
(