O’zbеkistоn rеspublikаsi аlоqа, ахbоrоtlаshtirish vа tеlеkоmmunikаtsiоn tехnоlоgiyalаri dаvlаt qo’mitаsi

mақсади ҳисобланади. Uшбu mақсадни аmалга ошириш mақсадида қuйидаги mасалаларнинг ечиmлари 
тадқиқ этилади: 
1. АҲТини лойиҳалаш mасаласини норавшан ахборотлар шароитида ўрганиш; 
2. АҲТ ишлаш саmарадорлигини баҳолаш uсuллари таҳлил қилинади; 
3. АҲТини лойиҳалашнинг тизиmли mоделини яратиш uсuли тадқиқ этилади; 
4. АҲТ 
оптиmал 
тuзилmасини 
яратишнинг 
эволюцион 
mоделлаштириш 
базасида 
таkоmиллаштирилган алгоритmини ишлаб чиқилади; 
5. АҲТлари норавшан вазиятларда аmалий паkети базасида muвофиқлиk баҳолаш норавшан 
mоделларини қўллаш орқали ечиmларин олинади. 
Тадқиқот uсuллари. Uшбu БMИида тарmоқлар назарияси, норавшан тўплаmлар назарияси, 
эволюцион mоделлаштириш, иmитацион mоделлаштириш ҳаmда тизиmли таҳлил uсuларидан 
фойдаланилади. 

---

 
I - БОБ. АХБОРОТ – ҲИСОБЛАШ ТАРMОҚЛАРИ ЗАMОНАВИЙ ҲОЛАТИ ВА UЛАРНИНГ 
НОАНИҚЛИKЛАРИ MАСАЛАЛАРИНИ ЎРГАНИШ 
 
1.1. 
Ахборот-ҳисоблаш тизиmларининг таснифланиши ва uларнинг асосий топологияси 
Hisoblash tizimi (HT) keng tushuncha bo'lib, ulaming tashkiliy asosida bir necha hisoblash mashinalarini 
Yagona ishlov berish tizimiga birlashtirish orqali ishlov berish teziigini boshqarish qoidasi yotadi. 
Tizim so'zining bir nechta asosiy tushunchalarini korib chiqamiz. 
Tizim (grekcha systema - to'liq bog'lanishli qismlardan iborat) - bu ma lum to liqlikni, birlikni tashkil 
etuvchi bir-biri bilan o'zaro bog'liq elementlar majmuasi hisoblanadi. Tizim xarakteristikasi uchun ko'p 
qo’llaniladigan bir nechta tushunchalarni keltirib o’tamiz. 
1. 
Tizim elementi - bu ma'lum funksional vazifaga ega bo’lgan tizimning tashkil etiivchisi. 0'z navbatida bir 
muncha oddiy, o'zaro aloqaga ega elernentlardan iborat tizimning murakkab elementlari ko'p hollarda qism tizimlari 
deb ataladi. 
2. 
Tizimning tuzilishi - bu xususiy holda, turli xil holatdagi ciementlarni tizim doirasida cheklashda paydo 
bo'Iuvchi ichki tartiblanish, tizim elementlari o'zaro aloqasining kelishuvi. 
3. 
Tizim struktnrasi - bu tizimning asosiy xususiyatini belgilovchi tarkibi, tizim elementlari o’zaro aloqasining 
tartibi va qoidalari. Agar tizimning alohida elementlari turli xil bosqichlar bo’yicha taqsimiangan bo iib. 
elementlarning ichki aloqalari faqat yuqorida turuvchilari pastki darajada turuvchilari va aksincha ko'rinishda tashkil 
qilingan bo’lsa, bu iyerarxik strukturali tizim bo'Iadi. 
4. 
Tizim arxitekturasi - bu foydalanuvchi uchun muhim hisoblangan tizimning xususiyatlari majmui. Axborot 
tizimlarida arxitekturaning munosabati - bu kompyuter va dasturiy komponentlaming mantiqiy qurilishi va ular 
orasida vazifalaming taqsimlanishini bildiradi. 
Hisoblash tizimlarini qurishning turli xil variantlari, tanlanadigan hisoblash elementlarini bog'lash 
strukturasi va apparat dasturiy vositalaming arxitekturasi yechiladigan masalaga bog'!iq bo'ladi. Hisoblash 
tizimlariga bitta kompyuter echa olmaydigan masalalar ajratiladi. Bunday masalalarga quyidagilar kiradi: 
- 
murakkab buyumlarni (avtomobillar, samolyotlar) yoki murakkab konstruksiyalar (bino, ko'priklar) ni 
loyihalash; 
- 
ob-havo bashorati, iqlim va ekologiya o'zgarishini modellashtirish; 
- 
masshtabli tabiiy ofatlar (suv toshqini, yer qimirlashi) ni bashoratlash;
- 
foydali qazilmalami qidirish va o’zlashtirish; 
- 
astronomiya, yer sathi tasvirlariga ishlov berish; 
- 
murakkab elektron sxemalar (superkomputerlar) ni loyihalash. 
HT insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati va hujjat almashinuv bo'yicha xizmat ko rsatish (lokal, 
korporativ va globai kompyuter tarmoqlari) sohalarini avtomatlashtirishda ham qo’llaniladi. 
HT yangi materiallar yaratish, astrofizika, molekulyar va atom fizikasi, kimyo va biologiya, yangi dori 
vositalarini yaratish kabi ilmiy tadqiqotlarda keng tadbiq topdi. 
Hisoblash tizimi deganda foydalanuvchi masalalarini tayyorlash va yechish uchun mo'IjaIlangan birgalikda 
ishlovchi protsessorlar yoki kompyuterlar, tashqi qurilmalar va dasturiy ta'minotlaming to’plami tushuniladi. 
HT hisoblash vositalarining mavjudligi nuqtai nazaridan bir mashinali, ko’p mashinali va ko'p protsessorli 
turlarga bo'linadi. Bitta quvvatli kompyuter va ko'p funksiyali pereferik qurilmalari bilan HT qurishning eng oddiy 

---

varianti hisoblanib, barcha pereferik qurilmalar (ayniqsa, masofadan turib erkin foydalanish yoki ishlov berish) 
avtonoxn hisoblash qurilmalari vazifasini bajaradi. 
Ko’p mashinali HT markazlashgan (masalaning yechilishi boshqaruvini belgilangan kompyuter bajaradi) 
yoki markazlashmagan (tizim kompyuterlari teng huquqli) boshqaruvli an'naviy arxitekturadagi kompyuterlar 
arxitekturasidan tashkil topadi. Bundan tashqari HT hududiy-to’plangan (barcha kompyuterlar bir-biiiga yaqin 
joylashgan) va hisoblash tarmoqlari (lokal, global) ko'rinishida taqsimlangan bo’Iishi mumkin. Hisoblash tizimlarini 
bunday tashki! qilishda komponentlar bir biri bilan tezkor aloqa kanallari yordamida bog'lanadi. 
Ko'p protsessorli HT buyruq va ma'lumotlar oqimiga parallel ishlov beruvchi, ya ni bitta katta masalaning 
har xil bo’laklarini echuvchi protsessorlar to'plamidan tashkil topadi. Ko'p protsessorli tizimlaming klassik misoli - 
bu super EHM. 
Shunday ekan, hisoblash tizimi yoki tarmog’i foydalanuvchilaming individual va korporativ masalalarini 
echish uchun o’zaro bog' iangan va birgalikda ishlovchi protsessorlami, kompyuterlami, pereferik qurilma va 
kommunikatsion vositalami o’zida aks ettiradi. 
Hisoblash mashinalari, tarmoqlari va tizimlarini tashkil etish va boshqarishning nazariy asosini quyidagi 
fanlar tashkil yetadi: 
- 
axborot nazariyasi elementlari - axborotlar miqdori, kanalning o’tkazuvchanlik qobiliyatini, «signal - 
shovqin» munosabatini olchash, kodlash, siqish va axborotni tiklash; 
- 
sonlar nazariyasi va hisoblash matematikasi elementlari - hisoblash tizimlari, sonni turli xil tizimlanla 
tasvirlash, sonlar ustida amallar, tasvirlash va amal natijalarining aniqligi; 
- 
matematik mantiq elementlari - mantiqiy ifoda va o'zgaruvchilar, ular ustida amallar, sxema elementlari, 
mos o'zgartirishlarga asoslangan bog'lamalar va EHM sxemalarini ulash; 
- 
algoritmlar nazariyasi elementlari - davriy, tarmoqlanuvchi, iteratsion jarayonlar, ulaming xususiyatlari; 
- 
amaliy matematikaning boshqa bo'limlari - graflar nazariyasi, tarmoq konfiguratsiyasini topologik 
o'zgartirish. 
Kompyuterli jihozlanishi bo'yicha hisoblash tizimlarining quyidagi turlari bo'ladi: 
- 
bir turdagi;
- 
bir turda bo’lmagan.