O’zbеkistоn rеspublikаsi аlоqа, ахbоrоtlаshtirish vа tеlеkоmmunikаtsiоn tехnоlоgiyalаri dаvlаt qo’mitаsi

Chiziqli topologiya. Eng oddiy chiziqli topologiyada tizim bog' lamalari bir o'lchamli massivni hosil qiladi 
va zanjirga ulanadi (1.3,a-rasm).
1.2-tasm. Markazlashtirilgan boshqarishli tarmoq. 
Chiziqli topologiya quyidagi ko'rsatkichlar bilan tariflanadi: D=N-1; d=2; I=N-1; V- 1, bunda: 
D - tizimning xabar o'tadigan ikkita bir-biridan eng uzoq joylashgan bog'lamalari orasidagi minimal yo'l; 
d - berilgan bog’Iamaning to'g'ridan-to'g'ri bog’langan tarmoqdagi bog' lamalari soni; 
I - tizimning hamma bog’lamalari orasidagi jami kanallar soni; 
N - tizimda bog' langan bog' lamalar soni; 
V - bir vaqtning o'zida to'qnashuvsiz, uzatilishi mumkin bo'lgan xabarlar sonining baholanishi. " 

---

Zanjiming oxiridagi bog'lamalar bitta kommunikatsiya chiziqlariga ega bo lgani uchun, chiziqli topologiya 
to liq simmetriklik xossasiga ega emas, ya ni ulaming tartibi 1 ga (d=l) teng. Xabarlami jo'natish vaqti bog’lamalar 
orasidagi masofaga bog’liq, bog lamalardan birining ishdan chiqishi xabami jo'natish imkoniyatidan mahrum qiladi. 
Shuning uchun chiziqli topologiyalarda yaroqsiz holga kelganda o zini tarmoqdan yakkalaydigan, ya'ni xabarga 
nosoz bog lamani aylanib o'tish imkonini yaraiib beradigan ishonchli bog'lamalardan foydalaniladi. 
Haiqa topologiyasi. Standart halqa topologiya o'zaro bog'langan chiziqli zanjirdan tachlrii topgan (1.3,b-
rasm). Ikkita qo'shni bog'lamalar orasidagi kanallar soniga qarab, bir yo'nalishli va ikki yo'nalishIi halqalar bo'ladi. 
Halqa topologiyasi quyidagi ko'rsatkichlar bilan ta'riflanadi: 
Halqa topologiyasi chiziqli topologiyaga qaraganda mashhur emas, chunki tizimga biror-bir bog’lamani 
qo'shish yoki olib tashlash demontajni talab qiladi. 
Halqa tarmogining katta diametr muammosining yechimi - halqaning aniq bog'lamalarini ulovchi vatar 
ko'rinishidagi aloqa liniyalarini qo'shish- dir. Bog’Iamalar tartibini (d) oshirib borish, xabarlarni uzatish yolini yana 
ham qisqartirishga olib keladi. Bunday topologiyaga misoi qilib, \.l,b- rasmda ko'rsatilgan topologiyani keltirish 
mumkin. Bundan bog lamali standart halqa topologiya bog'lamalar orasidagi ikki qadam oraliqda bog'- lanish bilan 
to’ldirilgan. 
Yulduzsimon topologiya. 
Yulduzsimon tarmoq birinchi tartibli (d=l) bog'lamalami maxsus markazlashtirilgan bog'Iama - 
konsentrator yordamida birlashtiradi (1.3,v-
rasm). Topologiya D=2; d=N; I=N-1; V=1 ko'rsatkichlari bilan 
ta'riflanadi. Bog’lamalaming yulduzsimon tashkil qilinishi va ulanishi ko'p protsessorli tizimlarda protsessorlami 
bog'Iash uchun kamdan-kam ishiatiladi, biroq axborot oqimi bitta birlamchi bog'lamaga birlashgah bir nechta 
ikkilamchi bog’lamadan kelayotganda, masalan terminallar qo'shilganda, yaxshi ishlaydi. Odatda, bir shinali 
topoiogiyalarda tutib turuvchi element sifatida shina bo'lganga o'xshab, tizimning umumiy o'tkazish xususiyati ham 
konsentratoming teziigi bilan chegaralanadi. Unumdorligi bo'yicha ham bu topologiyaiar o’xshashdir. Yulduzsimon 
ulanishning asosiy afzaliigidan biri oxiridagi bog'lamaiaming juda sodda konstruktiv bajarilishidir. 
Daraxtsimon fopologiyalar. Tizimlaming yana bir tuzilishiga daraxtsimon topologiyani misoi qilib (1.7,g-
rasm) keltirishimiz mumkin. Tizim qat'iy ravishda ikkilamchi daraxt deb ataluvchi sxema bo'yicha quriladi, bunda 
yuqcri pog'onadagi har bir bog’lama o'zidan keyingi tartibda joylashgan quyi pog'onadagi ikkita bog'- lama biian 
bog’ langan bo'ladi. Yuqori pog'onada joylashgan bog'lamani otalik, unga boglangan quyi joylashgan bog'lamani 
bolalik, deb atash qabul qilingan. 0'z navbatida, har bir bolalik bog'lama keyingi, nisbatan quyi pog'onadagi ikkita 
bog'lama uchun otalik sifatida bo'lib chiqadi. Ta'kidiab o'tish kerakki, har bir bog'lama faqat ikkita bolaiik va bitta 
otaiik bog'lama bilan bog'lanadi. Agar, max[log
2
„] bo'lib aniqlanuvchi h ni daraxtning balandligi (daraxtsimon 
tarmoqdagi pog'onalar soni), deb hisoblasak, unda bu tarmoq D=2(h-1); d=3; I=N-1; V=1 ko'rsatkichlar bilan 
ta'riflanadi. 262 144 bog'lamadan tashkil topgan panjarali topologiya (oldinga o'tib ketdik) tuzilishidagi hisoblash 
tizimi 512 ta bog’lama bo'ladi, qat'iy qo'sh daraxt holatida esa faqat 36 ta bog’lama bo’ladi. 
Panjarali topoiogiyalar. Modomiki, ilmiy-texnik masalalaming sezilarli pog'onadagi qismi massivlarga 
ishlov berish bilan bog’ langan ekan, bunday masalalarga moMjallangan hisoblash tizimining topologiyalarida ham 
buni hisobga olishga intilish tabiiydir. Bunday topologiyaiar panjarali topologiyalar bo'lib, ulaming konfiguratsiyasi 
massivning ko’rinishi va o’lchami bilan aniqlanadi. Bir o’lchamli massiviarga misol qilib, zanjir va haiqani keltirish 
mumkin. Ikki o'lchamli ma’lumotlar massivlariga har biri eng yaqin qo'shnisi bilan bog'langan bog lamalaming 

---

g) Daraxtsimon topologiyaiar 
yassi to'g’riburchakli matritsali topologiyalari to'g'ri keladi (1.4,a-rasm). 0'lchami mxm bo’lgan bunday tarmoq 
quytdagi ko’rsatkichlarga ega: D = 2(m- I); d=4; I=2N-2m; V-m. 
Agar chap va o'ng ustunlaming bir xil nomli bog lamaiarini yoki yassi matritsaning quyi va yuqori 
satrlarining bir xii nomii bog’lamalarini axborot yo'li bilan birlashtirsak, yassi konsruksiyadan tsilindr ko'rini- 
shidagi topologiyaga ega bo'lamiz (1.8,a-rasm, o'ng tomonda). Silindr topologiyasida matritsaning har bir qatori 
(yoki ustuni) halqa ko'rinishida bo ladi. Agar bir vaqtning o’zida yassi matritsa ikkala yo'naiishda tutash- tirilsa, 
toroidai topologiyaga ega bo’lamiz (1,8,v-rasm). 
To'liq aloqali topologiya. To liq aioqali topologiyada (1.4,b-rasm), shuningdek, “maksimal guruhlangan” 
nomi bilan ma'lum bo lgan topologiyada, har bir bog lama qolgan hamma bog lamalar bilan to'g’ridan - to’g ri 
ulangan bo iadi. n bog'lamalardan tashkil topgan tizim quyidagi ko' rsatkichlarga ega: D=l; d=N-l; I=N(N-l)/2; 
B=N2/4. 
Agar tizimning o'lchami katta bo’lsa, topologiya qimmatbaho va qiyin amalga oshiriiadigan bo' ladi. 
Bundan tashqari, maksimai guruhlangan topologiya unumdorlikni yaxshilanishini ta minlamaydi, chunki har bir 
jo’natish operatsiyasi bog iamadan o'zining hamman — 1 kirishining holatini tahlil qiiishini talab qiladi. Bu 
operatsiyani jadaliashtirish uchun hamma kirishlar paraliel tahlil qilinishi kerak, bu o'z navbatida bog' lamalaming 
konsruksiyasini murakkabiashtiradi.