Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti

 

 

 

 

 

 

---

 

30 

 

 

1.2  O’zbekistonda aholining migratsion  jarayonlardagi ishtiroki  

tushunchasi va uning mohiyati. 

XXI  asrga  kelib,  inson  shunday  murakkab  sharoitda:  o’zining  borliqdagi 

o’rni,  hayot  mazmuni,  ijtimoiy–siyosiy  munosabatlardagi  maqomi    haqida  qayta 

o’ylab  ko’rishga  majbur  bo’lmoqda.  Bu  esa,  O’zbekiston  aholisi  misolida  ham 

migratsiya  jarayonini  inson  muammosi    kontekstida    keng  ko’lamda  va  chuqur 

tahlil  qilish  borasida  ijtimoiy  ishchi  xodimlari  fani  oldiga  bir  qator  vazifalarni 

qo’yadi.  

Tadqiqot  mavzusi  maqsadidan  kelib  chiqqan  holda,  inson  omilini  migrant 

maqomi    kontekstida    tahlil  qilganda    uning  ijtimoiy    mohiyati  konkretlashadi. 

Lekin,  aholi  migratsiyasining  harakati  turli  xil omil  va  sabablarning  o’zaro  ta’siri 

natijasida  yuzaga  keladi.  Aholini  bir  joydan  ikkinchi  joyga  ko’chib  yurishga 

majbur  qiluvchi  sabablardan  eng  muhimi  iqtisodiy-ijtimoiy    sabablar,  ya’ni 

ishsizlik,    munosib  ish  topish,  oliy  va  o’rta  mahsus  ma’lumot  olish,  ya’ni  o’qish 

ajralib  turadi.  Shuningdek,  iqlimning  salbiy  ta’siri,  modddiy  madaniy-maishiy 

sharoitdan  qoniqmaslik  hamda  oilaviy  sharoitlarning  ta’siri  va  h.k.ni  sanab  o’tish 

mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’zbekistonning 

mustaqil  davlat  sifatida  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  tizimiga  qo’shilishi  uni 

jahon  mehnat  bozorida  ham  faol  qatnashishini  taqozo  etadi.  Iqtisodiyotni  isloh 

qilishning dastlabki yillaridagi joylashtirish bilan shug’ullanuvchi barcha jismoniy 

va  yuridik  shaxslar  yoki  xorijiy  ish  beruvchilar  bilan  xususiy  ravishda  kontrakt 

tuzilgan  fuqarolar  hamda  ishlash  uchun  O’zbekistonga  kelayotgan  chet  el 

fuqarolari tegishli davlat idoralaridan ruxsatnoma (lisenziya) olishlari lozim.  

Inson  paydo  bo’libdiki,  u  dunyoni,  o’zini  bilishga,  atrof–muhitning    sir–

asrorini  ochib  berishga  harakat  qiladi.  Lekin,  inson  uchun  eng  murakkab,  doimiy 

muammo bu–uning  o’zligini,  o’z  mohiyatini anglashdir.  To’g’ri, har bir tarixiy 

davrda  inson  muammosiga  yondoshish  usuli  ham,  ko’lami  ham  turlicha  bo’lgan, 

lekin  uning  dolzarbligi    hech  qachon  ahamiyatini  yo’qotmagan.    Shuning    uchun 

ham  O’zbekistonda  aholining    migratsion  mobilligi  kuchayotgan  hozirgi  davrda 

inson 

omilini 

faollashtirish 

muammosining 

dolzarbligi, 

nafaqat 

uning 

---

 

31 

 

 

an’anaviyligiga,  balki,  jamiyat  taraqqiyotining  hozirgi  o’ziga  xos,  murakkab 

bosqichidagi muhim o’zgarishlarga ham bog’liqdir. 

 

O’zbekiston  mustaqil  davlat  deb  tan  olingan  bir  davrda  aholining  milliy 

tarkibini  o’rganish  katta  ahamiyatga  egadir  chunki  millatlarning  ko’payish 

istiqbolni o’rganish faqat demografik nuqtai nazardan emas, balki siyosiy, sotsial-

iqtisodiy  rivojlanish  yo’lini  aniqlashda  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Ma’lumki 

O’zbekistonda    aholi    sonining  o’sib  borishi  mehnat  resurslarining  tez  o’sishiga 

olib  kelmoqda.  Ayniqsa  qishloq  joylarida  yashaydigan  aholining  migratsion 

harakatchanligini  oshirish  muammosi  eng  dolzarb  bo’lib  qolyapti.  Ana  shu 

muammolarni to’g’ri hal etish Respublika aholisining xududiy  harakati va undagi 

o’zgarishlarni ilmiy o’rganishni talab etmoqda.  

 

Hozirgi  kunda  eng  dolzarb  muammolardan  biri  qishloq  oilalarida  ortiqcha 

ishchi  kuchining  to’planib  qolishidir.  O’zbekiston  iqtisodiyotining  hozirgi 

taraqqiyotida  ishlab  chiqaruvchi  kuchlardan  oqilona  foydalanishning  zarurligi, 

kichik va  o’rta  shaharlarni har tomonlama  rivojlantirishni taqazo  etadi.  Kichik  va 

o’rta  shaharlarda  mahalliy  hom  ashyo  hisobiga  yangi  sanoat  tarmoqlarini  tashkil 

etish  yoki  xalq  hunarmandchiligining  umuman  xalq  iste’mol  buyumlari  ishlab 

chiqarishning  xilma  xil  tarmoqlarini  rivojlantirish  asosida  yangi  ish  joylarini 

tashkil  qilib,  ortiqcha  mehnat  yoshidagi  aholini  ish  bilan  ta’minlash  muammosini 

ma’lum  darajada  hal  qilish  mumkin.    Kichik  va  o’rta    shaharlarda  ishlab 

chiqarishni  rivojlantirish  hisobiga  u  yerga  qishloq  joylaridagi  ortiqcha  ishchi 

kuchlari  jalb  qilish  maqsadga  muvofiq  bo’lur  edi.  Aholi  migratsion  harakatining 

yo’nalishi  umumdavlat  nuqtai  nazaridan  maqsadga  muvofiq  bo’lgan  taqdirda, 

ya’ni  ishchi  kuchi  yetishmaydigan  xududlarga  ko’chib  o’tgandagina  uning 

iqtisodiy  ahamiyati  katta  bo’ladi.  Migratsiya  tufayli  yangi-yangi  tabiy  boyliklarni 

ishga  solish,  yangi  yerlarni  o’zlashtirish,  ijtimoiy    ishlab  chiqarish  hajmini 

kengaytirish  mumkin.  Ammo  migratsiyaning  davlat  manfaatlariga  muvofiq 

bo’lmagan  yo’nalishi,  ya’ni  aholining  mehnat  resurslari  bilan  to’la  ta’minlangan 

xududlarga  ko’chib    o’tishi,  ba’zi  xo’jalik  tarmoqlarini  tayyor  ishchi  kuchi  bilan 

ta’minlab, yuzaki qaraganda ijobiy ko’rinsada, aslida umumdavlat nuqtai nazaridan 

---

 

32 

 

 

maqsadga muvofiq emas. Chunki, bu samarasiz migratsion oqim mahalliy mehnat 

resurslarini  ishlab  chiqarishga  to’la  jalb  qilish  va  ulardan  oqilona  foydalanishda 

qiyinchilik  tug’diradi.  Umuman  migratsion  jarayonlarida  sifat  o’zgarishlari  sodir 

bo’lishi uchun  migratsiyaning  yo’nalishlari  asosan  turli xil mulk xo’jaligining 

mehnat bilan ta’minlanishiga mos kelishi kerak.  

Demak,  zamonaviy  aholishunoslik  nazariyasi,  o’zining  ko’lami  jihatidan, 

juda  keng  doiradagi  masalalarni  hal  qilishga  qaratilgan.    Lekin,  hozircha  aholi 

haqidagi to’plangan tabiiy ilmiy hamda ijtimoiy  bilimlarni maxsus va umum ilmiy 

uslublar  asosida  umumlashtirishga  yo’naltirilgan  bunday  harakatlar  bir  butun 

bilimlar  tizimini  yaratgan  emas.  Umuman  aholi  haqidagi  to’plangan    tabiiy  yoki 

ijtimoiy    fanlar to’plagan  bilimlar  majmuasi ham,  uning  bir  butun  obyekt sifatida 

yaxlit  tasavvurini  bera  olmaydi.  Chunki  aholi  uni  tashkil  etuvchi  elementlarning 

oddiy  majmuasi  emas,  balki,  yangi  sifat  darajasini  ifodalovchi,  muayyan 

barqarorlikka, shu bilan birga dinamik rivojlanishdagi ijtimoiy  hodisadir. Shuning 

uchun  ham  aholining  alohida  jihatlarini,  xususan  migratsiya  bilan  bog’liq 

o’zgarishlarni muayyan fan doirasida o’rganib, uning mohiyatini to’laligicha ochib 

berishi  mumkin  emas.  Shu  bois,  intellektual  jihatdan  yuqori  taraqqiy  topgan 

davlatlar  XXI  asrda  ta’limni  rivojlantirishni  muhim  strategik  vazifa  deb 

qaramoqdalar.

29

 Biz bu jarayonda har bir xalqning migratsiya natijasida ma’naviy 

integrasiyalashuvi  va  unifikasiyalashuviga  qaramasdan  mental  xususiyatlarini 

saqlab qolishi ham alohida ahamiyat kasb etishini nazarda tutish lozimligini qayd 

qilmoqchimiz.  Vaholanki,  har  qanday  shaxs  tilining  individual  xususiyatlari 

“omillar  kompleksi”  bilan  determinlashgan  bo’lib,  ularning  tarkibida  migratsiya 

jarayoni  alohida  ahamiyatga    ega.  Ya’ni,  migratsiya  hodisasi  migrantning  ham, 

migrantni  qabul  qilgan  ijtimoiy    muhitni  ham  kompleks–sistemali  tahlil  qilishni 

taqozo qiladi.

30

 

Umumlashtirib  aytganda,  inson  omilini  har  tomonlama  kompleks 

o’rganishga qaratilgan, aholishunoslik deb nomlanuvchi yaxlit bir butun nazariyani 

                                                      

29

Qarang:  Абдуллаев  Ю.  Жаҳон  олий  мактаби:  қиёсий  таҳлил.  –  Тошкент:  Ғ.Ғулом  номидаги  Адабиёт  ва 

санъат нашриёти, 2001. – Б. 12. 

30

 Qarang: Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: 1977. – С. 162. 

---

 

33 

 

 

yaratish,  uning  umummetodologik  asoslarini  yaratishga  bog’liq.  Faylasuf 

I.T.Frolovning  fikricha,  bunday  umummetodologik  asos  vazifasini:  integrativ, 

aksiologik  xarakterga  ega,  maxsus  fanlar,  (xususan,  ijtimoiy  ish  va  sosiologiya) 

xulosalariga  asoslangan  va  ularni  muayyan  metodologiya    asosida  umumiy 

maqsadga yo’naltira oladigan ilmiy ijtimoiy-falsafa bajarishi mumkin.

31

  

Hozir  amaldagi  ta’lim  dasturlari  inson  omili  masalalarida  umumiy 

yaxlitlikka erishgani yo’q. Bu o’rinda mashhur sosiolog P.Sorokin faol migratsiya 

jarayonlarida  turli  darajadagi  xalqaro  ta’lim  dasturlari  orqali  o’z  malaka  va 

ko’nikmalarini oshirgan yoshlar orasida turli xil og’ishlar kuzatilayotganiga ishora 

qilib  aytgan  quyidagi  fikrlarini  keltirishni  lozim  deb  hisobladik:  “Universitet 

bitiruvchilarining 

ko’payishi,  gumanitar  fanlar  bakalavrlari,  magistrlari, 

sosiologiya,  ijtimoiy  ish  va  falsafa  doktorlari  hamda  boshqalar  sonining  ortib 

borishi  jamoatchilikka  foydadan  ko’ra  ko’p  zarar  keltiradi.  Ko’pchilik  uchun 

bunday  xulosa  paradoks    bo’lib  ko’rinishi  mumkin,  lekin  bu  haqiqat” 

32

.  Bizning 

fikrimizcha,  bugungi  kunda  ham  barcha  talabalarning  har  qanday  qiziqishi  va 

ijtimoiy    holatini  o’rganish,  balki  rasional  boshqarish  foydadan  xoli  bo’lmaydi. 

Chunki  jamiyatda  avj  olib  borayotgan  muammolarga  hech  ikkilanmasdan 

“deviant”  kayfiyatdagi  insonlar,  xususan  yoshlar  hayotidan  ko’plab  misollar 

keltirish mumkin. 

O’zbekistonda  mamlakatning  60  foizdan  ko’proq  aholisi  yoshlardan  iborat 

ekanligini  inobatga  olib,  migratsiya  jarayonlarini  boshqarishda  inson  omilini 

aholining  bevosita      shu  demografik  qatlami  bilan  bog’lab  o’rgandik.    Jamiyatda 

yoshlar  muammosini  sosiologiyaning  tarmoq  yo’nalishi  hisoblangan  “Yoshlar 

sosiologiyasi”  o’rganib,  yosh  avlodning  ijtimoiy    hayotga    kirib  kelishi, 

ijtimoiylashuv  xususiyatlari,  katta  avlod  nazariy  bilimlari  va  amaliy  tajribalariga 

vorislik  asosida  hayotiy  rejalarini  shakllantirish  va  unga  nisbatan  yo’naltirilgan 

qadriyatlarni–jumladan  kasbiy,  ijtimoiy    mobillik,  turli  guruhlar  ichida  ijtimoiy  

rollarni ijro etish va ko’nikmalarni shakllantirish kabi omillarni tahlil etadi. 

                                                      

31

 Qarang: Фролов И.Т. О человеке и гуманизме. – М.: Наука 1989. – С. 25 – 26. 

32

 Qarang: Фролов И.Т. О человеке и гуманизме. – М.: Наука 1989. – С. 25 – 26.  

---

 

34 

 

 

Zamonaviy  ijtimoiy-demografik    guruhlar  sosiologiyasida  yoshlar 

muammosi masalalarini o’rganishda “YuVENTOLOGIYa” (lotin tilida-yuventus), 

-  deb  nomlanuvchi  maxsus  tarmoq  fan  yo’nalishi  kiritilgan  bo’lib,  lug’aviy 

ma’nosi  “ta’sir  o’tkazish”  degan  iborani  beradi.

33

  U  yoshlarning  o’zlari  yashab 

turgan  jamiyat  hayotiga  nisbatan  munosabatlarini,  ularning  ijtimoiy–siyosiy 

jarayonlardagi ishtirokiga turli omillar ta’sir kuchini o’rganadi va tahlil etadi. 

Yoshlar  muammosiga  yuqorida  ko’rsatilgan  yondashuvlarning  umumiy 

kamchiligi,  ularning  migratsion  jarayonlardagi  faol  ishtirokini  va  shu  xususiyat 

bilan  bog’liq  muamolarni  diqqatdan  chetda  qoldirishdir.  Shuning  uchun  yoshlar 

masalasi  tahlilida,  undagi  davr  ruhi  yoki  demografik  holatlaridan  kelib  chiqib 

emas,  balki  ular  uchun  xos  bo’lgan  mental  xususiyatlarni  belgilab  beradigan 

migratsiyaga moyillik sifatlariga qarab baholash kerak. Bunda yoshlarning jamiyat 

rivojlanishiga  qo’shayotgan  hissasini  albatta  migratsion  mobilligi  bilan  bog’liq 

ekanligini unutmaslik lozim. 

 Shu bois, aholining migratsion jarayonlardagi ishtiroki va uning mohiyatini  

to’liq  ravishda  anglamoqchi  bo’lsak,  yoshlarning  ijtimoiy  demografik 

ko’rsatkichlari bilan bog’liq faktlarning tahliliga juda katta e’tibor qaratmog’imiz 

zarur.  Zero,  Vatanimiz  mustaqillikka  erishgach,  uning  taraqqiyoti,  xalqimiz 

farovonligi va yurtimizda inson salomatligini asrash, unga munosib sharoit yaratish 

va g’amxo’rlik ko’rsatish uzluksiz o’sib borayotganining tasdig’i sifatida aholining 

o’rtacha  umr  ko’rish  darajasi  1990  yildan  2014  yilga  kelib,  67  yoshdan  73,5  

yoshga  yetganini  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentimiz  I.A.Karimov  alohida 

qayd etib o’tdilar.

34

  

O’zbekistonda  jami  aholining  60  foizini  30  yoshgacha 

bo’lganlar  tashkil  etadi.  Demografik  nuqtai  nazardan  bu  ko’rsatkich  juda  katta 

mehnat resurslariga ega ekanligimizni ko’rsatadi. Hozirgi zamonda,  ya’ni  so’nggi 

o’n  yilda(2003–2013  yillarda)  14  yoshgacha  bo’lgan    o’g’il  bolalar    o’rtasida 

o’rtacha vazn  ko’rsatkichi 43 kilogrammdan 47 kilogrammga, qizlar o’rtasida esa 

                                                      

33

 Qarang: Социология. Учебное пособие для студентов ВУЗов. – М.: «Тетра Системс», 1988. – С. 391. 

34

  Мамлакатимизни  демократик  янгилаш  ва  модернизация  қилишга  қаратилган  тараққиёт  йўлимизни 

қатъият  билан  давом  эттириш  –  бош  мақсадимиздир.  Президент  Ислом  Каримовнинг  Ўзбекистон 

Республикаси  Конституцияси  қабул  қилинганининг  22  йиллигига  бағишланган  тантанали  маросимдаги 

маърузаси// Халқ сўзи, 2014 йил 6 декабр, № 237 (6167). 

---

 

35 

 

 

44 kilogrammdan 48 kilogrammga ortgani kuzatilmoqda. Ularning bo’yi esa  o’g’il 

bolalar  o’rtasida  o’rtacha 3 santimetrga, qiz bolalar o’rtasida esa 2,9 santimetrga 

o’sgani aniqlangan. Hozirgi vaqtda 92 foiz o’g’il–qizlarimizning vazni va bo’yiga 

doir  ko’rsatkichlari  Jahon  sog’liqni  saqlash  tashkiloti  standartlariga  to’la  mos 

keladi.  Agar  2003  yilda  harbiy  xizmatga  yaroqli  deb  topilgan  yigitlar  yurtimizda 

67,  6  foizni  tashkil  etgan  bo’lsa,  2012  yilda  bu  ko’rsatkich  82,  5  foizga  etdi.

35

 

Yuqorida  qayd  etilganlarning  barchasi,  davlat  tomonidan  olib  borilayotgan 

demografik siyosatning amaliy natijasidir.    

 

 

 

2014 

yilda 

ta’lim  muassasalarining  500  ming  nafardan  ortiq  bitiruvchisi,  ishga  joylashishi 

kerak bo’lgan 630 mingga yaqin kishi mehnat bozoriga kirib kelgan edi. Bu haqda 

Mehnat  va  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish  vazirining  birinchi  o’rinbosari  Botir 

Alimuhammedov 

O’zXDP 

Markaziy 

Kengashi 

hamda 

Oliy 

Majlis 

Qonunchilikpalatasidagi  fraksiyasining  2014  yilda  bo’lib  o’tgan  ish  o’rinlari 

tashkil  etish  va  aholi  bandligini  ta’minlash  dasturi  loyihasi  muhokamasiga 

bag’ishlangan kengaytirilgan yig’ilishida ma’lum qilgandi. 

Iqtisodiyot  vazirligi  demografiya  va  mehnat  bozori  bo’limi  boshlig’i  Zafar 

Sharipovning  aytishicha,  respublikamizda  ishga  layoqatli  iqtisodiy  faol  aholi  soni 

yildan-yilga oshib bormoqda. “Bandlik tarkibini tahlil etadigan bo’lsak, jami band 

aholining  12,9  foizi  sanoatda,  26,8  foizi  qishloq  va  o’rmon  xo’jaligida,  9,4  foizi 

qurilishda, 11,1 foizi savdo, umumiy ovqatlanish, tayyorlov va ta’minot sohalarida 

mehnat qilayapti”, — dedi u.

36

  Demak

, 

yuqorida 

keltirilgan 

tahlil, 

ya’ni  

O’zbekistonda    aholining    migratsion    jarayonlardagi  ishtiroki    tushunchasi  va 

uning  mohiyatini  yoritish  bo’yicha  qabul  qilingan  huquqiy,  tashkiliy-iqtisodiy 

xususiyatga  ega  bo’lgan  hujjatlar,  tashqi  mehnat  migratsiyasi  sohasida  davlat 

siyosatining  asosiy  vazifalarini  hal  etishga  yo’naltirilgandir.  Shuningdek,  ushbu 

sa’y-harakatlarning  barchasi    milliy  mehnat  bozorida  ishchi  kuchi  kasb-malaka 

tarkibini  muvozanatga  keltirishga,  xorijda  ishlayotgan,    yashirin  tashqi  mehnat 

migratsiyasining  oldini  olishga  va  boshqalarga  qaratilgan.  Ayni  vaqtda 

                                                      

35

 Ҳалқ сўзи, 2013 йил 16 март, № 52 (5726).  

36

 Газета.uz / parliament.gov.uz 

21.11.2014, 21:52 //