Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti

 

 

 

 

 

                                                      

23

 Рязанцев С.В., Ткаченко М.Ф. Мировой рқнок труда и международная миграция. – М.: Экономика, 2010. – 

С. 151. 

---

 

20 

 

 

Jadval № 1 

Dunyo  bo’yicha xalqaro migrantlar, 1975 – 2005 yillar (million kishi) 

24

 

Yillar 

1970 

1980 

1990 

2000 

2005 

Dunyo bo’yicha  81,5 

99,8 

154,0 

174,9 

200 

Rivojlangan 

davlatlar 

38,3 

47,7 

89,7 

110,3 

- 

Rivojlanayotgan 

davlatlar 

43,2 

52,1 

64,3 

64,6 

- 

 

Albatta,  alohida  qit’alar,  mintaqalar  aholisining  qayta  barpo  bo’lishida  

hududlardagi siyosiy, iqtisodiy, ekologik vaziyatlar ham muhim o’rin tutadi. Bo’lib 

o’tgan  jahon  urushlari  barobarida  fan-texnika  inqilobi,  yangi  yerlarning  mineral-

xomashyo  resurslarining  beayov  o’zlashtirilishi  oqibatida  global  muammolar 

yuzaga  keldi.  Natijada  rivojlangan    mamlakatlarning  aksariyatida    depopulyasiya, 

ya’ni  «demografik  inqiroz»  yuzaga  kelgan  bo’lsa,  boshqa  ba’zi  davlatlarda  esa 

«demografik  portlash»  holati  sodir  bo’lmoqda.  Jumladan,  BMT  ma’lumotlariga 

ko’ra,  2025  yilga  borib,  Xitoy  aholisi  1569,  6  mln.  kishiga  Hindiston  aholisi 

1384,6 mln. kishiga yetishi bashorat qilinmoqda.

25

 

XX  asrning  ikkinchi  yarmida  shu  kabi  yangi    omillar  ta’sirida  tashqi 

migratsiyada  keskin  o’zgarishlar  yuz  berdi.  Bu  urushdan  keyingi  davrda  tinch 

xo’jalik yuritishda mehnat resurslariga ehtiyojning ortishi bilan bog’liq bo’ldi.  

 

Kam  rivojlangan  mamlakatlarda  sanoat  ishlab  chiqarishining  qoloqligi, 

ishsizlikning yuqoriligi va natijada arzon ishchi kuchlarining to’planib qolishi ham 

migratsion  jarayonlarga  o’z  ta’sirini  ko’rsatdi.  Masalan,  1946-1957  yillarda 

Yevropadan  5900  ming  kishi  boshqa  hududlarga  (sanoat  va  qishloq  xo’jaligining 

yangi  o’choqlariga)  ko’chib  ketishgan  bo’lsa,  Shimoliy  Amerika,  ya’ni  AQSh  va 

Kanadaga  3200  ming  kishi,  Lotin  Amerikasiga  1200  ming  kishi,  Afrikaga  300 

ming kishi Avstraliya va Okeaniyaga 1000 ming kishi ko’chib o’tgan.  

                                                      

24

 БМТ нинг Иқтисодий ва Ижтимоий масалалар бўлими: Халқаро Миграция. – Нью – Йорк: БМТ, 2004.- Б. 

45. 

25

 БМТ нинг Иқтисодий ва Ижтимоий масалалар бўлими: Халқаро Миграция. – Нью – Йорк: БМТ, 2004.- Б. 

45. 

---

 

21 

 

 

Urush  yakunidan  keyingi  10-15  yil  ichida  dunyo  mamlakatlaridagi  siyosiy-

iqtisodiy  vaziyat  birmuncha  barqarorlashdi.  Endilikda,  dunyo  aholisi  yerlari 

hosildor, xom-ashyo resurslariga boy mintaqalarga emas, balki sanoat rivojlangan, 

ijtimoiy-iqtisodiy  turmush  darajasi  birmuncha  yuqori,  fan-texnika  rivojida 

istiqbolli  hududlarga  intilisha  boshlashdi.  Jumladan,  1960-1962  yillar  davomida 

aholi migratsion Yevropa uchun ijobiy tus oldi va musbat ko’rsatkichni hosil etdi. 

Aksincha, Afrika, Lotin Amerikasi, Osiyo davlatlaridagi migratsiya saldosi manfiy 

ko’rsatkichlarga  ega  bo’ldi.  AQSh  va  Avstraliya  davlatlariga  migratsiya  oqimi 

barqaror rivojlana bordi.  

Bu  davrda  asosiy  immigratsiya  davlatlari  sifatida  Fransiya,  Germaniya, 

AQSh,  Buyuk  Britaniya,  Avstraliya  va  Shveysariya  qayd  etilsa,  emigratsiya 

davlatlari  sifatida  esa  Jazoir,  Italiya,  Ispaniya,  Gresiya,  Meksika,  Portugaliya 

davlatlari  qayd  etilgan.  Sanoatning  og’ir  tarmoqlarida  ishlash  uchun  asosan 

erkaklar  talab  etilgan.  Masalan,  1964  yilda  Belgiya  ko’mir  sanoatida  band 

aholining 40 % ini xorijiy muhojirlar tashkil etgan. 

Migratsiya    jarayoni  iqtisodiy  va  ijtimoiy    hayotning  barcha  sohalariga 

bevosita  ta’sir  ko’rsatuvchi  va  o’z  navbatida  aholi  joylashuvidagi  muhim 

muammolar  bilan  bog’liq  aholining  hududiy  harakatidir.  Bugungi  kunda  aholi 

migratsiyasi  demografiya,  iqtisodiyot,  siyosatshunoslik,  sosiologiya,  statistika, 

etnografiya kabi qator fanlarning tadqiqot obektiga aylandi. 

 

Mehnat 

resurslarining xalqaro migratsiyasi bir necha yuz yillar ilgari boshlanib, bu davrlar 

oralig’ida  jiddiy  o’zgarishlarga  sabab  bo’ldi.  Albatta,  bu  Buyuk  geografik 

kashfiyotlar  va  uning  oqibati  bo’lmish  xalqaro  mehnat  taqsimotidagi  o’zgarishlar 

migratsiya  jarayonining  shu  darajada  rivojlanishiga  sabab  bo’ldi.  Masalan, 

Amerika  qit’asining  kashf  etilishi  yoki  Afrika  materigidagi  ma’danlarning 

o’rganilishi Yevropa, Afrika, Amerika qit’alari bo’ylab migratsiya jarayonlarining 

faollashuvini  keltirib  chiqardi.  Birinchi  va  ikkinchi  jahon  migratsiyasi  asosan 

siyosiy  jarayonlar  bilan  bog’liq  bo’ldi.  Bu  davrda  aholi  migratsiyasiga  ta’sir 

etuvchi boshqa omillar chetda qoldi.   Taxminiy  hisob-kitoblarga  qaraganda,  yillik 

migratsiya  saldosi  90-yillarning  o’rtalariga  kelib,  qariyb  1  mln.  kishini  tashkil 

---

 

22 

 

 

etgan, ya’ni qabul qiluvchi mamlakatlarga ko’chib kelganlar soni bu yerdan chiqib 

ketganlarga  nisbatan  1  mln.  ko’p  bo’lgan.  Taxminlarga  qaraganda,  jahon 

iqtisodiyotining  barqarorlashuvi  munosabati  bilan  migratsiya  saldosi  yaqin  yillar 

ichida kamayib boradi.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xalqaro  migratsiya  bilan  bog’liq  bo’lgan  pul  oqimi  hajmi  100  milliardlab 

dollarni  tashkil  etadi  va  uni  ko’lami  jihatidan  bemalol  yillik  bevosita  xorijiy 

investisiyalariga  tenglashtirish  mumkin.  Emigratsiya  mehnat  resurslari  serob 

bo’lgan mamlakatlar iqtisodiyotiga yaxshi ishlari ta’sir ko’rsatadi,  nega deganda, 

ishchi kuchining    chet  elga  chiqib ketishi  ishsizlikni  kamaytiradi. Chunonchi, 70-

yillarda  Misr  hukumati  ishsizlikka  qarshi  kurash  dasturini  qabul  qilar  ekan,  unda 

Fors  ko’rfazi  mamlakatlariga  bo’ladigan  emigratsiyalash,  rag’batlantirish 

choralarini ko’zda tutgan. Puerto-Rikoda eng kam ish haqi qonun bo’yicha ishchi 

kuchining loaqal uchdan bir qismi AQShga ketishi mo’ljallangan. 

«Aqliy  talofot»  ko’pchilik  rivojlanayotgan  mamlakatlar  ayniqsa,  Afrika 

(Malavi,  Sudan,  Zambiya)  uchun  jiddiy  muammo  bo’lib  kelmoqda.  Biroq  ko’p 

hollarda mamlakatda iqtisodiy ahvol yaxshilanganda «Aqliy talofot» ham barham 

topdi.  Masalan,  hind  olimlari  Silikon  vodiysida  yuksak  texnologiyaga  asoslangan 

Amerika koorporasiyalarida bir qancha yil ishlab keyin o’z yurtlariga qaytgan hind 

sanoatida yangi kompyuter dasturlarini yaratish sohasiga asos qo’ydilar.  

 

 

Immigratsiyaning iqtisodiy samaralari ko’p hollarda yuzaki tarzda salbiy deb 

baholanadi, buning sababi chet eldan kelgan ishchilar ish joylarini egallab tub aholi 

o’rtasida  ishsizlikni  ko’paytiradi.  Bunday  muammo  ham  borligini  inkor  etmagan 

holda,  shuni  ta’kidlash  lozimki,  immigrantlar  o’zlari  bilan  birga,  tajriba,  bilim, 

o’quv degan narsalarni olib keladilar. AQSh, Kanada va Avstraliya immigratsiyasi 

natijasida paydo bo’lgan mamlakatlardir. Ba’zi mamlakatlarda immigrantlar butun 

bir  tarmoqni  kelib  rivojlantirib  yuborishadi.  Bunga  misol  qilib,  Indoneziya, 

Malayziyada ishlagan xitoylik sanoat ishchilarini Afrikada faoliyat ko’rsatgan hind 

va  Livan  biznesmenlarini,  Fors  ko’rfazida  xizmat  qilgan  iordaniyalik  va 

falastinliklarni 

ko’rsatish 

mumkin. 

Qolaversa, 

immigrantlar 

ko’pgina 

mamlakatlarda  mahalliy  aholi  inkor  etadigan  bo’sh  ish  joylarini  to’ldirishadi. 

---

 

23 

 

 

Turkiya  va  Shimoliy  Afrikadan  keladigan  immigrantlar  Germaniya  va  Fransiya 

immigratsiyaning 

60-80%ini 

tashkil 

etishadi. 

Falastinliklar 

Isroilda, 

indoneziyaliklar  Malayziyada,  boliviyaliklar  Argentinada  eng  og’ir  ishlarga  jon 

deb  ko’nishadi.  Qolaversa,  mamlakat  uchun  daromad  keltiruvchi,  shu  jumladan, 

eksportdan  daromad  keltiruvchi  ba’zi  sanoat  tarmoqlari  immigrantlar  bo’lmasa, 

tang  ahvolga  tushib  qolardi.  Migratsiya  natijasida  erishilgan  iqtisodiy  samara, 

migrantlar  daromadining  oshishi,  o’z  yurtiga  yuboradigan  pul  jo’natmalarining 

ko’payishi 

shakllarida 

namoyon 

bo’ladi. 

Rivojlangan 

mamlakatlar–

immigratsiyasining 

asosiy  yo’nalishi,  rivojlanayotgan  mamlakatlar  esa 

emigratsiyaning asosiy manbaidir. 

 

Insoniyat  tarixi–bu  migratsiya  tarixi  hamdir.  Odamlar  bir  joydan  ikkinchi 

joyga  birdan-bir  maqsad,  ya’ni  yaxshi  yashash  uchun  maqbul  joylarga,  ish  bor 

joylarga  ko’chishadi.  Migratsiya  jarayoni  ayniqsa,  keyingi  ikki  yuz  yillikda  juda 

tezlashdi.  XIX  asrda  50  mln.  yevropalik,  boshqa  kontinentlarga  ko’chishdi. 

Ko’chishlarning asosiy sababi  yashayotgan joylarida yerlarning yetishmovchiligi 

va  ko’chib  borgan  joylarida  esa  yerlarning  arzon  baholarga  sotilishidir.  Ko’chib 

borgan  migrantlarning  ko’pchiligi  qishloq  joylarida  o’rnalashdilar.  XIX  asrning 

oxiri  va  XX  asrning  boshlarida  esa  migratsiya  oqimi  yirik  sanoatlashgan 

shaharlarga  qaratishdi.  1846-1939  yillarda  Yevropada  38  mln.  odam  AQSh  ga,  7 

mln.  Kanadaga,  2  mln.  Avstraliyaga,  7  mln.  Argentinaga,  5  mln.  Braziliyaga 

ko’chib o’tishdi.    

 

 

 

 

 

Keyingi 

ikki 

asrdagi 

jahonda ro’y bergan  migratsiya oqimini taxminan to’rtta davrga bo’lish mumkin.  

Birinchi  davr  (XIX  asr  va  XX  asrning  boshlari  1914  yilgacha).  Bu  davrda 

Rossiyadan  tashqari  Yevropaning  hamma  mamlakatlarida  odamlar  bir 

mamlakatdan  ikkinchi  mamlakatga  bemalol  hech  qanday  ruxsatsiz  va  pasportini 

almashtirmasdan birgina XIX asrda, ya’ni 100 yil mobaynida Yevropa aholisining 

12%  boshqa  mamlakatlarga  ko’chib  kelaverishi  munosabati  bilan  ushbu 

mamlakatga  ko’chib  keluvchilar  hammasini  ham  qabul  qilavermaslik  haqida 

qarorlar qabul qilindi. Ayniqsa, Osiyodan ko’chib boruvchilar uchun pasport rejimi 

qiyinlashtirildi.  Xitoyliklarni  to  XIX    asrning  oxirigacha  Amerikaga  ko’chib 

---

 

24 

 

 

kelishlari ta’qiqlandi.    

 

 

 

Ikkinchi 

davr 

(1914-1945 

yillar),  Ko’pchilik  Yevropa  davlatlari  muhojirlarning  ko’chib  kelishiga  qarshi 

bo’lgan qonunlar   qabul qildilar, chunki birinchi jahon urushi davrida va ayniqsa, 

ikkinchi jahon urushi arafasida Yevropadan siyosiy va boshqa turli ta’qiblar ostiga 

olingan  millionlab  kishilar  Yevropa  davlatlarini  tark  etib  boshqa  mamlakatlarga 

ko’chib ketishayotgan edi. AQShda 1921-1924 yillarda immigrantlar soniga kvota 

e’lon  qilindi.  U  yiliga  AQSh  ga  mumkin  bo’lgan  ko’chib  keluvchilar  sonini  162 

mln.  kishi deb belgilandi. Yevropaliklar shu davr ichida asosan Lotin Amerikaga, 

inglizlar  esa  o’z  koloniyalariga  ko’cha  boshlashdi.  Angliyada  1922  yilda  ko’chib 

ketuvchilar uchun alohida qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga binoan inglizlar o’z 

dominionlariga ko’chib borishayotganlarida ularga moddiy yordam ko’rsatiladigan 

bo’ldi.  Shunday  qilib,  inglizlar  dominionlarida  o’zlarining  fuqarolari 

joylashtirilishini,  davlat  miqyosiga  ko’tardilar.  Haqiqatdan  ham,  hozirgi  paytda 

Buyuk  Britaniya  hamkorligidagi  davlatlarning  ko’pchilik  aholisini  inglizlar,  ular 

Avstraliyada (96%) ni, Kanadada (45%) ni, Yangi Zelandiyada (75-80%) ni tashkil 

qiladi.  

 

Uchinchi  davr  (1945-1975  yillar).  Ushbu  davrdagi  migratsiya 

jarayoniga  ikkinchi  jahon  urushning  va  neft  krizisining  asoratlari  ta’sir  qildi.  

Millionlab  odamlar  nemis  asirligidan  mamlakatlariga,  Germaniyadan  qochib 

ketgan  nemislar  esa,  o’z  vatanlariga  qaytdilar.  Shunday  jarayon  1946  yilning 

oxirida  Osiyo  qit’asida  ham  ro’y  berdi.  Xitoyda  Manchjuriyadan,  Janubiy 

Koreyadan  6  mln.  yaponlar  Yaponiyaga  deportasiya  qilindi.  1947  yili  Hindiston 

ikkiga  bo’linib,  Pokiston  Respublikasi  tashkil  qilinishi  munosabati  bilan  8  mln. 

hindlar  Hindistonga,  6  mln.  musulmonlar  esa  Hindistondan  Pokistonga  ko’chib 

o’tdilar. 

Urushdan  keyin  mamlakatlar  o’z  iqtisodiyotini  tiklash  uchun,  qo’shimcha 

ishchi  kuchi  kerak  bo’ldi.  Ko’pchilik  mamlakatlar  migratsiyasini  cheklagan 

qonunlarini  kamaytirib,  o’rniga    immigrantlar  uchun  bir  qancha  qulayliklar 

tug’diradigan yangi qonunlar qabul qilishdilar. Masalan, AQSh da qabul qilingan 

yangi  qonunga  ko’ra,  migratsiya    erkinlashtirildi  va  milliy  tarkibga  belgilangan 

kvotalar  ham  bekor  qilindi.  Shu  davrdan  boshlab,  ya’ni  1946-1966  yillarda  

---

 

25 

 

 

AQShga  4,3  mln.  odam  ko’chib  bordi,  shularning  2,9  mln.  ni  yevropaliklarni 

tashkil  qildi,  Kanadaga  1  mln.  odam  ko’chib  bordi.  1948-1963  yillar  G’arbiy 

Yevropaning o’zi esa immigrantlarning asosiy oqimi yo’nalgan juda katta hududga 

aylandi. 1950-1980 yillar o’rtasida ushbu hududga 10 mln. odam ko’chib bordi.  

To’rtinchi  davr  (1970  yillarning  o’rtalaridan  to  hozirgi  davrgacha).  Bu 

davrda  Yevropa  mamlakatlarida  ayniqsa,  sobiq  Ittifoqdan  ko’chib  boruvchilar 

uchun migratsiyani qiyinlashtiradigan qonunlar qabul qilindi. 1994 yilga Yevropa 

Ittifoqidagi  davlatlar  1992  yilga  qaraganda  immigrantlarga    ikki  barobar  kam 

ruxsatnomalar  bergan. Osiyoning  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarida ham  hozirgi 

kunda  malakasiz  ishchilarning  kelishini    qiyinlashtiradigan  qonunlar  qabul 

qilinmoqda.  Ma’lumki,  Sovet  Ittifoqi  parchalanib,  uning  o’rnida  paydo  bo’lgan 

mustaqil  suveren  davlatlarda  25  mln.  rus  millatiga  mansub  aholi  bor  edi, 

hozirgacha  ularning  ko’pchiligi  Rossiyaga  ko’chib  o’tdi.  Rossiya  hozirgi  kunda 

MDH davlatlari orasida ishchi migrantlar oqimi qaratilgan davlat bo’lib qolmoqda 

va kelajakda ham shunday bo’ladi. Bunga quyidagi omillar sabab bo’lmoqda: 

Birinchidan,  Rossiyadagi  demografik  vaziyat.  2003  yil  Rossiyada  tug’ilish 

koyeffisiyenti har 1000 kishiga 9,0%, o’lim yesa 15% ni, tabiiy ko’payish manfiy 

– 6,0% ni tashkil etgan. 

Ikkinchidan,  Rossiyaning  bepoyon  hududidagi  tabiiy  resurslarning 

o’zlashtirilishi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Uchinchidan,  MDH  davlatlaridagi  aholining  ko’pchiligi  rus  tilida  gaplasha 

bilishidir.

  2014  yilga  kelib  go’daklar  tug’ilishi    Rossiyada  qayta  tiklana  boshladi. 

Birinchi  farzand  bo’lib  tug’ilganlar  soni  1 mln  947  ming.  bolani  tashkil  etsa, 

ikkinchi  farzand  bo’lib  tug’ilgan  chaqaloqlar  soni, 2014  yilda  658  ming  tashkil 

etdi.

26

  

Rossiya  uchun  hozir  ham,  kelajakda  ham  Markaziy  Osiyo 

respublikalari asosiy ishchi kuchi bilan ta’minlaydigan mamlakatlar bo’lib qoladi, 

chunki ushbu respublikalarda hali ham tug’ilish darajasi ancha yuqori.  

 

 

 

 

Xalqaro 

migratsiyaning 

yana 

bir 

turiga 

Xitoy 

Xalq 

Respublikasidagi  migrantlar  va  ularga  davlat  tomonidan  ko’rsatilayotgan  yordam 

                                                      

26

 Газета.uz / parliament.gov.uz 

21.04.2014, 21:52 //