O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Yerning ràdiàtsiîn bålbîg‘i.
Zàryadlàngàn zàrràlàrning Yer
àtrîfidàgi taqsimîti hàqidàgi dàstlàbki mà’lumîtlàr Yerning sun’iy
yo‘ldîshlàri yordàmidà îlingàn. Yer àtrîfidàgi fàzîdà Yerning
màgnit màydîni tà’siridà vujudgà kålgàn shundày bålbîg‘ màvjudki,
undàgi zàryadlàngàn zàrràlàrning zichligi sàyyoràlàràrî bo‘shliqdàgi
birlàmchi kîsmik nurlàr zàrràlàrining zichligidàn yuz milliînlàb
màrtà kàttàdir. Zarrachalardan iborat bunday belbog‘ 
ràdiàtsiîn
bålbîg‘
dåyilàdi.
Ràdiàtsiîn bålbîg‘ning ekvàtîr tåkisligidàn G‘àrbiy yarim
shàrdàgi bàlàndligi Yer sirtidàn 600 km bo‘lsà, shàrqiy yarim
shàrdàgi bàlàndligi 1600 km àtrîfidà bo‘làdi. Bålbîg‘ning tàshqi
chågàràsining bàlàndligi Yerning 8–10 ràdiusigà tång. Yer rà-
diàtsiîn bålbîg‘ining nîsimmåtrik jîylàshuvi, zàryadlàngàn zàrrà-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

150
làr hàràkàtining Yer màgnit màydînining jîylàshuvigà bîg‘liqligi-
dadir. Ràdiàtsiîn bålbîg‘ và kîsmik nurlàrni o‘rgànish, bir tîmîn-
dàn, kîinîtdà bo‘làdigàn jàràyonlàr hàqidà mà’lumît mànbàyi
bo‘lib õizmàt qilsà, ikkinchi tîmîndàn, ulàrning jînli îrgànizm-
làrgà tà’sirini bilish muhim àhàmiyatgà egàdir.
Sinîv sàvîllàri
1. Êîsmik nurlàrni kim kàshf etgàn? 2. V.Gåss nimàni o‘rgàngàn?
3. Nimàgà àsîslànib kîsmik nurlàrning màvjudligi hàqidà fikr yuritgànlàr?
4. Nimà uchun bu nurlàrgà kîsmik nurlàr dåb nîm bårishgàn? 5. Êîsmik
nurlàrining intånsivligi bàlàndlikkà qàràb qàndày o‘zgàràdi? 6. 63- ràsmni
tàhlil qiling. 7. Qàndày nurlàrgà birlàmchi kîsmik nurlàr dåyilàdi?
8. Birlàmchi kîsmik nurlàr nimàlàrdàn tàshkil tîpgàn? 9. Birlàmchi kîsmik
nurlàr qàyårlàrdàn kålàdi? 10. Ulàr bu qàdàr kàttà enårgiyani qàyårdàn
îlàdi? 11. Quyoshdàn kåluvchi kîsmik nurlàrning enårgiyasi qanday?
12. Birlàmchi kîsmik nurlàr qàyårgàchà yetib kålàdi? 13. Ikkàlàmchi kîsmik
nurlàr qàndày vujudgà kålàdi? 14. Bàlàndlik kàmàyishi bilàn nurlàr
intånsivligining kàmàyishigà sàbàb nimà? 15. Ikkàlàmchi kîsmik nurlàr
qàndày tàshkil etuvchilàrdàn ibîràt? 16. Yumshîq tàshkil etuvchi nur
qàndày hosil bo‘ladi? 17. Qàndày enårgiyali 
g
- kvànt elåktrîn-pîzitrîn
juftligini vujudgà kåltirishi mumkin? 18. Elåktrîn-pîzitrîn-fîtîn jàlàsi
qàndày vujudgà kålàdi? 19. Ikkilàmchi kîsmik nurlàrning yumshîq tàshkil
etuvchisi nimàlàrdàn tàshkil tîpgàn? 20. Ulàr qo‘rg‘îshindà yutilàdimi?
21. 64- ràsmdàgi mànzàràni tàhlil qiling. 22. Ikkilàmchi kîsmik nurlàrning
qàttiq tàshkil etuvchisi nimàlàrdàn ibîràt? 23. Ìyuînlàr qàndày zàrràlàr?
24. 
p
- måzînlàr-chi? 25. 
p
- måzînlàrni kim kàshf etgàn? 26. Zàryadlàngàn
và elåktrnåytràl 
p
- måzînlàrning màssàlàri tångmi? 27. Piînlàr yadrî
bilàn tà’sirlàshàdimi? 28. Piînlàrning màvjudligini kim bàshîràt qilgàn?
29. Piînlàrning pàrchàlànish sõåmàlàri qanday? 30. Zàryadlàngàn zàrràlàrning
Yer àtrîfidàgi tàqsimîti hàqidàgi dàstlàbki mà’lumîtlàr qàyårdàn îlingàn?
31. Yerning ràdiàtsiîn bålbîg‘i nima? 32. Ràdiàtsiîn bålbîg‘ning bàlànd-
ligi và qàlinligi qàndày? 33. Yer ràdiàtsiîn bålbîg‘ining nîsimmåtrik
jîylàshgànligigà sàbàb nimà? 34. Ràdiàtsiîn bålbîg‘ni o‘rgànishning qanday
àhàmiyati bîr?