O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

18-jadval 
“A” kompaniyasining 20x1–20x3 yillardagi moliyaviy hisoboti
(mln. so‘mda) 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot 
20x1 y. 
20x2 y. 
20x3 y. 
Sotuvlar hajmi 
1000000 
1120000 
1254400 
Sof foyda
200000 
224000 
250880 
Dividendlar
80000 
89600 
100352 
Taqsimlanmagan foydaning o‘sishi 
120000 
134400 
150528 
Balans 
20x0 y. 
20x1 y. 
20x2 y. 
20x3 y. 
Aktivlar 
2000000 
2240000 
2508800 
2809856 
Majburiyatlar
1000000 
1120000 
1254400 
1404928 
Kapital
1000000 
1120000 
1254400 
1404928 
 
5.Aylanma kapitalni boshqarish 
Aksariyat kompaniyalarning ishlab chiqarilgan mahsulot yoki tovarlarni 
sotishdan biror-bir daromad (foyda) olishlridan oldin amalga oshirilgan 
xarajatlarni qoplash uchun ma’lum miqdorda pul mablag‘lari sarflashlariga to‘g‘ri 
keladi. Buning natijasida firma aktivlarining ma’lum qismlari, masalan, tovar-
moddiy zahiralar va olinishi kerak bo‘lgan hisoblar (debitorlik qarzlari), odatda, 
uning majburiyatlaridan, ya’ni to‘lanishi kerak bo‘lgan hisoblar (kreditorlik 
qarzlari) va to‘planib qolgan qarzlardan oshadi. Kompaniyaning aylanma 

---

445 
aktivlari bilan joriy majburiyatlari o‘rtasidagi farq 
aylanma kapital 
(working 
capital) deb ataladi. Agar kompaniyaning aylanma kapitalga ehtiyoji mavsumiy 
emas, balki doimiy xususiyatga ega bo‘lsa, odatda, kompaniya uzoq muddatli 
moliyalashtirishni olishga harakat qiladi. Mavsumiy ehtiyojlar qisqa muddatli 
qarzlar, masalan, bank kreditlari hisobiga moliyalashtiriladi.
Firma aylanma kapitalini boshqarishning asosiy prinsipi daromadsiz 
aktivlar, masalan debitorlik qarzlari va tovar-moddiy zahiralariga sarflangan 
mablag‘larni imkon qadar kamaytirishdan, va “foizsiz” kreditlardan, ya’ni a) 
mijozlar oldindan to‘lagan mablag‘, b) hisoblangan, ammo to‘lanmagan mehnat 
haqi va v) kreditorlik qarzlaridan maksimal darajada foydalanishdan iborat. Pul 
mablag‘larining bu uchta manbai firma uchun bepul hisoblanadi. Chunki, odatda, 
ularga aniq (ochiq) foiz stavkasi hisoblanmaydi
118
. 
Ma’lum chora-tadbirlar va tartiblar kompaniya o‘z mahsulotini sotgan payt 
bilan pul hisob raqamiga kelib tushgan payt oralig‘idagi vaqtni qisqartirish 
imkonini beradi. Aynan shu tadbirlarni amalga oshirish orqali firmaning aylanma 
kapitalga bo‘lgan ehtiyojini kamaytirish mumkin. Ideal holatda, har bir firma 
yetkazib beriladigan tovar uchun mijozlardan avans olishga intilishi kerak. 
Bundan tashqari, o‘ziga zarur resursni sotib olish va haqini to‘lash o‘rtasidagi 
vaqtni uzaytirish orqali aylanma kapitalga bo‘lgan ehtiyojini qisqartirishi 
mumkin. 
To‘lov vaqti va amalga oshirilayotgan xo‘jalik operatsiyalari o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlikni yaxshilab tushunish uchun 21-rasmni diqqat bilan o‘rganing.