Dilnavoz Yusupova

Qishloqdoshlari bahor kelishi bilan eski yaylovlarga ko‘chib chiqishar va yer 
shudgorlar, har kim o‘z tashvishiga berilib ketardi. Qishloqda qolgan Bayna momo esa bu 
paytda yolg‘izlik dashtini shudgorlar, u yerga har yili Zamon otboqar hukumat odamlari 
bilan kelib eri va o‘g‘lini otib tashlagan oqshomni ekar va so‘ng yolg‘iz o‘zi hosilini ham 
yig‘ib olardi. Bayna momo har kecha ko‘z yoshlari bilan to‘lgan qayiqda yillar qoyalari 
orasida qolib ketgan eri bilan o‘g‘lining ilma-teshik bo‘lgan murdasi va Zamon otboqarning 
muzaffar qamchisi yotgan qonli xalqob bilan to‘lgan ayvonga suzib borar, ertalablari ho‘l 
bo‘lib ketgan yostig‘ini xuddi qadim ajdodlarning unut bo‘lgan yaloviday... baland tolga osib 
oftobda quritardi
»
. 
Ifodadagi zalvor, serqatlam estetik bosim, ruhiy holat manzaralari 
tasvirining ayni shu tarzda zanjirsimon va boloxonador qilib berilishining o‗zi hikoyada 
o‗ziga xos ohang paydo qilgan. Bu ohang momoning yolg‗izligi va baxtsizligi miqyoslarini 
tuyish va tushunish imkonini bergan.
Ulug‗bek Hamdamning «Muvozanat», «Isyon va itoat» romanlari, «Yolg‗izlik» qissasi, 
qator hikoyalari qahramonlar ruhiy olamini tadqiq etish ko‗lami va yo‗sinlari jihatidan 

---

409 
adabiyotimiz uchun tamomila yangilik bo‗ldi. Ularda bayon, ifoda etish, ko‗rsatish, tasvirlash 
singari usullar badiiy tadqiqqa o‗z o‗rnini bo‗shatib bergan. Yozuvchi uchun 
qahramonlarining xatti-harakatlarini ko‗rsatish emas, balki uning o‗y-u sezimlaridagi 
tovlanishlarni aks ettirish muhim. Arastu zamonlaridan buyon adabiyotning mohiyati 
hayotdagi xaos, ya‘ni tartibsizlikni badiiyatning kosmosi, ya‘ni tartibiga aylantirishdan iborat 
deb tushunib kelingan. Voqelikdagi «tartibsizlik»lar muayyan muntazamlik kasb etishi, 
intizomga solinishi bilan badiiy asar yuzaga keladi deb qaralgan. U.Hamdamning 
«Yolg‗izlik» qissasida esa aynan shu tartibsizlikning o‗zi, voqelikdagi emas, inson xayoli, 
kechinmalaridagi tartibsizlik tasvir obyektiga aylangan. Qissada muallif qahramon o‗y-
xayollarini uning xarakterini ochish vositasiga aylantirmaydi. Bil‘aks, o‗y-xayollarning 
tartibsiz va noizchil oqimini berishning o‗zini maqsadga aylantiradi. Ma‘lumki, inson 
xayolotida izchillik, muntazamlik bo‗lmaydi. Ko‗p hollarda odam xayolni emas, xayol 
odamni yetaklaydi. Shu tariqa milliy adabiyotimizda, sirtdan qaraganda, badiiy maqsadga 
bo‗ysunmaganday taassurot qoldiruvchi, aslida, o‗ychil inson tafakkuri va hissiyoti 
manzaralarini namoyon etuvchi asar dunyoga kelgan.
Sh.Xolmirzayev «Olabo‗ji», «Dinozavr» romanlari, «Bulut to‗sgan oy» qissasi, 
«O‗zbeklar», «Ozodlik», «Navro‗z, navro‗z» hikoyalarida, N.Norqobilov «Oqbo‗yin», 
«Qoyalar ham yig‗laydi» qissalari, «Oriyat», «Quvonchli kun» hikoyalari, Sh.Bo‗tayev 
«Sho‗rodan qolgan odamlar» qissasi, «Darvesh» hikoyasi, Tog‗ay Murod «Otamdan qolgan 
dalalar» romanida nasrning an‘anaviy tasvir yo‗sinidan mahorat bilan foydalangan holda 
millat vakillarining g‗oyat o‗ziga xos jonli badiiy timsollarini yaratdilar. Ularda an‘anaviy 
tasvir yo‗nalishi o‗ziga xos badiiy izlanishlar hamda dunyo adabiyotidagi eng so‗nggi ifoda 
usullarini dadil qo‗llash bilan omixtalashib ketgan. Mustaqillik davri o‗zbek nasrida inson 
shaxsini xilma-xil rakurslarda aks ettirish, uning xatti-harakatlari va o‗y-xayollari ruhiy 
asosini tadqiq etishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Milliy adabiyotimiz aholisi qisqagina 
vaqt orasida Ulton, Gulsara, Tavakkal, Husan polvon, Ernazar polvon, Zuhra, Bayna momo, 
O‗sar, Ko‗klam singari yirik, o‗ziga xos, boshqa adabiy qahramonlar orasida yo‗qolib 
ketmaydigan qabariq obrazlar hisobiga boyidi.

---

410 
Milliy tafakkurda yalpi yangilanish boshlangandan beri ko‗pchilik tomonidan anglab 
yetilgan va tan olingan haqiqatlardan biri shu bo‗ldiki, odamning eng kichigi, eng ko‗rimsizi, 
eng zabuni, eng noshudi ham odamdir. Binobarin, badiiy adabiyot kichik odamning katta va 
chigal ichki dunyosidagi behudud poyonsizlikni, turfalikni tadqiq etishi lozim. Bir qator 
asarlarda sirtdan qaraganda ko‗zga tashlanib turadigan jihati yo‗q, hamma qatori, ammo 
botinida ulkan iztiroblar, ruhiy po‗rtanalar mavjud bo‗lgan «kichik» odamlarning ichki 
dunyosi bor bo‗yicha aks ettirilgan. Nosirlarimizda ma‘naviy dunyosi quruqshagan, 
risoladagi odamlarday fikrlash va o‗zgalarni tuyish saodatidan mahrum bo‗lgan 
ma‘naviyatsiz kimsalarni tasvirlash mahorati shakllanayotganligi ham quvonarli holdir. 
Sh.Bo‗tayevning «Sho‗rodan qolgan odamlar» qissasi, A.Yo‗ldoshevning «Otchopar» qissasi 
va «So‗qir» hikoyasida ayni shu xildagi qahramonlar tasvir etilgan. Bu asarlarda 
ma‘naviyatdan mahrum, shaxsi sindirilgan, shu bois o‗zligi yitgan kishilarning g‗aroyib 
qismati aks ettirilgan. Ular hamisha ham ojiz, notavon, noshud emaslar. Ba‘zan juda ishchan, 
olg‗ir, uddaburon bo‗lishlari ham mumkin. Lekin bunday kimsalarning umumiy xislati ichki 
olamning omonatligi, quruqshaganligi, ma‘naviyatining kichikligidir.
Mustaqillik davri o‗zbek nasri qahramonlar tasvirida sxematizmdan qutulib bormoqda. 
Badiiy asarda odamga ijobiy-salbiy yoki tipik-notipik singari qoliplar orqali emas, balki 
mavjudligining o‗zi bilan adadsiz sir-u sinoatlarga to‗la tirik inson tarzida yondashish qaror 
topib borayotir. Bu fazilatlar barcha ijodkorlar uchun ham xos deb bo‗lmaydi, albatta. Lekin 
odamga yondashishda jo‗nlikdan, qolipdan voz kechilganligining o‗ziyoq nasrimiz 
taraqqiyotida sog‗lom tamoyillar qaror topayotganini ko‗rsatadi.
O‗zbek milliy tafakkuri, estetik qarashlarida sodir bo‗lgan evrilishlar