Генетика, геномика ва биотехнологиянинг замонавий муаммолари

ЧЎЛ ХУДУДЛАРИ ЭКОСИСТЕМАСИНИ ЯХШИЛАШДА 
САКСОВУЛ(
HALOXYLON
) ЎСИМЛИГИНИНГ АХАМИЯТИ 
 
Эгамбердиев Ш.Б., Хамроев Х., Гофуров Ф.Ш., Одилжонов А.О. 
Тошкент давлат аграр унверситети. 
111215, Ўзбекистон Республикаси, Тошкент вил., Қибрай тум., Университет кўча, 2-уй 
Ҳозирги кундаги глобал муаммолардан бири бу чўллашишдир. Бу эса 
инсон саломатлиги учун зарарли омилларни келтириб чиқаради. Ундан 
ташқари кўплаб ерларни ишлатимасдан бўш туриб қолиши, ундан кўчма 
қумларни аҳоли турар жойларига учиб бориши ва бошқа шунга ўхшаган 
салбий оқибатларга олиб келади. 
Чўл ҳудудига денгиз сатҳидан 500-600 м баландликдаги ҳудудлар 
киради. Чўлларнинг ёзи қуруқ, иссиқ, ёғин миқдоридан буғланиш кўп,, қиш 
эса шу географик кенгликда жойлашган ўрта денгиз атрофида жойлашган 
ҳудудларга нисбатан совуқ бўлади. 
Юртимиз ҳудудининг 27594,8 минг га майдонини чўллар ташкил этади. 
Бундай майдонлар Ўзбекистоннинг ғарбий қисмидаги Қизилқум чўлининг 
анча қисми Амударё делтасининг барча майдонлари Устюр текисликларини 
ҳамда Кемирикқум, Қарши ва Сурхон чўлларини ўз ичига олади. Бу 
минтақада асосан ксерофит яъни қуруқ ва иссиқ ерларда ўсишга мослашган 
ўсимликлар ўсади. Ҳозирги кунда чўллашишни олдини олиш учун айнан 
шундай ўсимликлардан саралаб олинмоқда. Бундай ўсимликларга мисол 
қилиб қумликларда яхши ўсишга мослашган саксовулларни олишимиз 
мумкин. Юртимизнинг кўплаб чўл ҳудудларида ҳозирда саксовулзорлар 
барпо этлаяпти. 
Саксовул (Ҳалохйлон) шўрадошлар оиласига мансуб бута ёки дарахтлар 
туркуми. Бўйи 1,5-12м танасининг диаметири 1м гача бўлади. Гули майда, 
икки жинсли, қарама-қарши тангачасимон. Барглари учли, ривожланмаган 
тангачасимон гул хосил қилувчи новдачалари қари шохлардан ўсибчиқади. 
Саксовулнинг яшил новдалари органик модда тўплашга хизмат қилади. Илк 

---

Материалы конференции «Современные проблемы генетики, геномики и биотехнологии», 18 мая 2016г. 
207 
ёш новдалари кўпқисми кузда айниқса совуқ тушиши билан тўкилиб кетади. 
Озроқ қисми эса сақланиб қолади ва ёғочлашади. Апрелдан гуллай бошлайди 
октабрда уруғлайди. 
Осиёда (Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистон, Хитой, Монголия) 10 тури 
учрайди. Ўзбекистоннинг Қизилқум чўлларида ўрмонларни ҳосил қилувчи 
асосий турлар –оқ ва қора саксовуллардир. Қора саксовул (
H aphilum
) 
баргсиз бута ёки дарахт бўйи 4-9 (12) м гача . Асосан осиёнинг чўл ва чала 
чўлларида шўрхок ерларда шўрланган қумларда тақирларда кўп тарқалган. 
Уруғидан кўпаяди. Оқ саксовул (H
. persicum
) йирик бута бўйи 2,5-6м гача 
илдизи 10-11 м чуқурликка боради. Қозоғистон, Ўрта Осиё, Эрон, 
Афғонистон, Ғарбий Хитойнинг чўл ва саҳроларида ўсади. Оқ саксовул 
қумларни мустахкамлаш учун экилади. Зайсан саксовул (
H. ammadendron
) 
тури Қорақалпоғистоннинг айрим жойлари (Устюрда учрайди). Чўлларда 
саксовулзорларни кенг миқдорда экиш қумларни мустаҳкалайди шамол 
тасирида қумларни учишини олдини олади тупроқда намликни сақланиб 
туришини таминлайди. Саксовул ўрмонлари қанчалик қалин бўлса тупроқни 
чиринди билан бойитиб боради ва қумлар унумдор тупроқларга 
алмашинилади. Бу ўз навбатида бу ерладан фойдаланиш имконини беради. 
Саксовулзорлар барпо қилингандан кейин шароитда ўсишга мослашса 
кейинчалик табиий ўрмонлар ҳосил қилади, уруғлари табиий тарқалади, 
ҳайвонот олами учун юмшоқ муҳит пайдо бўлади. Хозирда биз Қарши 
чўлларида саксовул уруғунинг унувчанлигини ва ўсиш ҳусусиятларини 
ўрганиб чиқмоқдамиз. 

---

Материалы конференции «Современные проблемы генетики, геномики и биотехнологии», 18 мая 2016г. 
208