Microsoft Word yonilgi mahsulot org doc

 
2.5. Benzinlarning detonatsiyaga bardoshlik
xossalari 
Benzinlarning detonatsiyaga turg‘unlik darajasi oktan soni 
bilan ifodalanadi. Benzinning dvigatel quvvatiga va yonilg‘ining 
sarf miqdoriga ta’sir qiluvchi xossalaridan yana biri uning 
oktan 
soni
bo‘lib, oktan soni – yonilg‘ining detonatsiyaga turg‘unligi 
(bardoshligi)ni bildiradi.
Dvigatelning detonatsiyali ishlashiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Shuning uchun deto-natsiyani kelib chiqish sabablarini va uni 
kamaytirish yo‘llarini bilishimiz kerak.
Detonatsion yonishning asosiy sabablaridan bittasi – 
yonilg‘i tarkibidagi uglevodorodlarning oksidlanishi natijasida 
organik perekis birikmalarning, yonish jarayonining oxiriga 
borib ko‘p hosil bo‘lishi va ularning parchalanishi natijasida 
ko‘p issiqlik ajralishi va silindr ichida bosim va harorat ko‘ta-
rilib ketiishidir. 
64 
Bu esa yonish tezligini oshishiga olib keladi, normal yonish 
tartibi buzilib, portlab yonishga sabab bo‘ladi. Perekis birik-
malarning ko‘p hosil bo‘lishi kalil yondirish (kalilnoye 
zajiganiye)ga bog‘liq. Yonish kamerasida qurum (qotishmalar) 
ko‘p hosil bo‘lishi natijasida benzinni o‘z-o‘zidan ham alanga-
lanib ketishi mumkin. 
Yonilg‘ining detonatsiyaga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati 
oktan soni bilan baholanadi. Shu sababli dvigatelning detonatsiya-
li ishlashini kamaytirish uchun benzinni dvigatel konstruksiyasiga 
to‘g‘ri keladigan oktan sonli rusumini tanlab olish zarur 
(alangalanishi optimallashtirishni biroz kamaytirish, drosselni 
yopish, valning harakat tezligini ko‘paytirish natijasida ham 
detonatsiyani to‘xtatish mumkin).
 
2.6. Benzinlarning oktan sonini aniqlash. 
Benzinning dvigatel quvvatiga va yonilg‘ining sarf miqdoriga 
ta’sir qiluvchi xossalaridan biri uning oktan sonidir. Benzinlar 
detanatsion xossalariga ko‘ra markalarga ajratiladi. Oktan soni 
yonilg‘ini detonatsiya (yonish jaryonining noto‘g‘ri bo‘lishi) ga 

---

65 
bardoshligini baxolaydi. Bu xossasi uning kimyoviy tarkibiga 
bog‘liq.
Benzinning oktan soni bir silindrli dvigatelda ishlatilib 
ko‘rilib, namunaviy (etalon) yonilg‘i bilan taqqoslanib aniqlanadi. 
Oktan soni ikki xil usulda aniqlanadi: 
1) Motor usuli (qo‘zg‘almas) - GOSТ 511-66, dvigatel IТ9-2 
2) Тadqiqot (avtomobilda tekshirish)-GOSТ 8226-66,IТ9-2 
Ikkala usulda ham dvigatelda siqish darajasini o‘zgartirish 
imkoniyati mavjud bo‘lib, benzin va namunaviy (etalon) yonilg‘i 
ishlatilib ko‘riladi va dvigatel detonatsiya bergandagi siqish 
darajasi bo‘yicha solishtiriladi. 
Namunaviy yonilg‘i sifatida ikkita uglevodorod aralashmasi 
olinadi. 
1) Izooktan - C
8
H
18
izomer tuzilishga ega bo‘lgan parafin 
qatordagi uglevodorod bo‘lib, detonatsiya bardoshligi 100 deb 
qabul qilingan, uning struktura formulasi:
3
3
2
2
|
3
|
2
СН
СН
СН
СН
С Н – СН
|
– С–
СН

2) Normal-geptan - C
7
H
16
parafin qatoridagi uglevodorod 
bo‘lib, zanjirsimon normal tuzilishga ega, uning struktura formu-
lasi quyidagicha:
СН
3 
─ СН
2
─ СН
2
─ СН
2
─ СН
2
─ СН
2
─ СН
3
Geptan kuchli detonatsiyalanadi, uning detanatsiyaga bar-
doshligi 0 ga teng. Тekshirilayotgan yonilg‘i (benzin) bilan 
izooktan va normal geptan aralashmasining (bir xil siqish 
darajasida), detonatsiyaga moyilligi teng bo‘lsa, aralashmadagi 
izooktanning foiz miqdori oktan soniga teng bo‘ladi. Dvigatelda 
detonatsiya sodir bo‘lganligini aniqlash paytida tekshiralayotgan 
66 
benzin va etalon qilib olingan yonilg‘ida dvigatelning 
detonatsiyasi va siqish darajasi bir xil bo‘lishi bo‘yicha 
solishtiriladi. Hamma tekshirishlar standart rejimda olib boriladi. 
Misol uchun, agar tekshirilayotgan benzinning oktan soni 80 
ga teng bo‘lsa, detonatsiyaga moyilligi bo‘yicha etalon qilib 
olingan aralashmada 80% izooktan va 20% n - geptan bo‘lib, 
uning oktan soni 80 ga teng bo‘ladi. Benzinning oktan soni deb, 
detonatsiyaga turg‘unlik xossasi bo‘yicha tekshiralayotgan 
yonilg‘inikiga teng bo‘lgan etalon aralashma (izooktan va normal 
geptan) tarkibidagi izooktanning foiz miqdoriga aytiladi.
Demak,
benzinining oktan soni
deb, izooktan va geptandan 
sun’iy tayyorlangan, detonatsiyaga turg‘unligi sinalayotgan 
yonilg‘inikiga teng bo‘lgan aralashmadagi izooktanning foizda 
beriladigan (hajm bo‘yicha) miqdoriga aytiladi.
Laboratoriyada benzinning oktan soni taxminan quyidagi 
formula orqali ham aniqlash mumkin: