Maxsus pedogogika 2016. indd

§4. Aqli zaiflik darajalari

Yengil darajadagi aqli zaiflikning namoyon bo‘lishi.

 Engil darajadagi aqli zaif bolalar maxsus dastur bo‘yicha ta’lim 

olishlari  mumkin.  Bu  dastur  bolalarga  matematika,  yozuv, 

o‘qish  va  boshqa  predmetlarni  ancha  oson  o‘zlashtirishga 

yordam beradi. Keyinchalik ular kasbiy ko‘nikmaga ega bo‘lib, 

ishlab chiqarishda mustaqil mehnat qila oladi.

Engil darajadagi aqli zaif bolalar nutqiy ko‘nikmalarini in-

sonlar  bilan  muloqotlarga sarflaydilar, lekin  ularning nutqida 

fonematik  buzilishlar,  duduqlanish,  so‘z  boyligining  kamligi, 

so‘zlarni yaxshi tushunib etmaslik, ishlatayotgan so‘zlarni aniq 

bilmaslik kabi kamchiliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi. So‘z mu-

loqot sifatida qo‘llanilmaydi. Faol so‘z boyligi takrorlanadigan 

so‘zlarga to‘la. So‘z birikmalari grammatik me’yorlardan yiroq, 

sifat,  bog‘lovchilar  ishlatilmaydi.  So‘zlari  bir  bo‘g‘inli,  uzuq-

yuluq holda  fikrni  ifoda etishda qiynaladilar. Bir xil hollarda 

umumiy nutqiy etishmovchiliklar uchraydi.

Ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, sezgi organla rining 

zaiflashuvi, atrof-muhitga bo‘lgan moslashishga xalaqit beradi.

Qabul  qilishning  yaxshi  rivojlanmaganligi  aqli  zaif  bola-

ning atrof-muhit va o‘zi haqidagi aniq fikrga kela olmasligini 

bildiradi.

Ranglarning o‘xshashligi, predmetlarning o‘zaro farqlanishi, 

hajmlar noaniq tasavvurga olinadi va analiz, sintez jarayonida 

xalaqit beradi. Diqqat-e’tibor noaniq, qattiq talab qilingan hol-

da jalb qilish, tez toliqish, chalg‘ishga olib keladi. Bu aqli zaif 

bolaga  katta  qiyinchiliklar  tug‘dirib,  nafaqat  maktab  dasturi, 

hattoki o‘zini boshqarishda ham murakkabliklarni tug‘diradi.

Xotira  zaifligi,  eslash  qobiliyatining  sustligi,  tez  yoddan 

chiqarishi,  qaytarishning  noaniqligiga  olib  keladi.  Shu  bilan 

birga, mexanik xotira yaxshi saqlanadi. Hislari to‘la diffrensi-

yalanmagan. Ular atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga moyil emas. 

Ular sekingina kulib qo‘yish lozim bo‘lganda, xoholab kula-

dilar.  O‘zlarining  qahr-g‘azablarini  esa,  berkita  olmaydilar. 

---

18

19

Qiyinchilik  bilan  qadriyatlar,  estetik  hissiyotlar  shakllanadi. 

Olgisi kelgan narsadan mahrum bo‘lgan paytda, o‘zini tiyol-

maslik hissi paydo bo‘ladi. Kayfiyati odatda muntazam rav-

ishda bir xil emas. 

Aqli zaif bolalarda intilish, ehtiroslarni jilovlash, qaysarlik, 

shaxsiy motivlar rivojlanmagan bo‘ladi. Harakatlari passiv, tez 

xulosa  chiqara  olmaydilar,  noo‘rin  xatti-harakatlari  bilan  ha-

yotga moslashishlari qiyinlashadi. Ko‘p hollarda bunday bolalar 

o‘z-o‘ziga xizmat qila oladilar, o‘zlari ovqatlanadilar, yuvinib-

kiyinadilar, hojatxonaga bora oladilar. Hatto uy-ro‘zg‘or ishlar-

ida ham qatnashadilar, (garshi juda sekin harakat qilsalar ham).

Ularning  hayotga  moslashuvi  qiyin  bo‘lgani  uchun  ja-

moatchilikdan  ajralib  turadilar.  Psixomotor  etishmovchiligi 

harakatlarning  sustligiga  olib  keladi. Ko‘pincha  maktab  das-

turini bajarishda bu yaqqol ko‘zga ko‘rinib, o‘qish, yozishda 

qiyinchiliklarga uchraydi. Ko‘p hollarda engil aqli zaif insonlar 

mehnatga jalb qilinadilar, ularga ko‘p qiyin bo‘lmagan vazifa-

lar yuklatiladi.