Тупроқ физикаси

R
қ
ва Ернинг узун тўлқинли нурланиши 
Е
ер
лар кетади. 
У ҳолда ер сирти учун радиацион баланснинг умумий тенгламаси 
қўйидагича ѐзилади: 
B

S
1

D

E
а
-R
қ
-Е
ер
, 
бу ерда, 
В 
- радиацион баланс (ютилган ѐки қолган радиация). Ютилган 
(қолган) радиация 
В
ўз навбатида иссиқликка айланади. Фаол юзанинг 
радиацион балансдан олган иссиқлигини 
Q
р
ва радиацион балансни мусбат деб 
олайлик. У ҳолда 
Q
р
нинг бир қисми фаол юзанинг ҳавога турбулентлик 
усулида узатган иссиқлиги 
Q
Т
га, иккинчи қисми тупроқнинг пастки 
қатламларига молекуляр иссиқлик ўтказувчанлик усули билан узатган 
иссиқлиги 
Q
м
га ва қолган қисми фаол юзанинг транспирацияси 
Q
тр
га 
сарфланади. 
Энергиянинг сақланиш ва бир турдан иккинчисига айланиш қонунига 
мувофиқ фаол юзанинг ҳар бир пайтда олган иссиқлик миқдорлари билан унинг 
сарфлаган (узатган) иссиқлик миқдорларининг йиғиндиси нолга тенг бўлиши 
керак, яъни: 
Q
Р

Q
т

Q
м

Q
тр

О.

---

178 
Юқоридаги радиацион баланс тенгламасидан ҳар бир ҳадни ташкил 
қилган радиацияларнинг иссиқликка айланишидан вужудга келадиган иссиқлик 
миқдорларини эътиборга олиб 1-тенгламани қуйидагича ѐзамиз: 
Q
йиғ

Q
а

Q
қ

Q
ер

Q
т

Q
м

Q
тр

O,
бу ерда,
Q
йиғ
- тупроқнинг йиғинди қуѐш радиациясидан олган иссиқлиги; 
Q
a
– тупроқнинг атмосфера учрашувчи нурланишидан олган иссиқлиги; 
Q
қ
- қисқа тўлқинли қайтган радиация иссиқлиги; 
Q
ер
– Ернинг узун тўлқинли нурланиши иссиқлиги. 
Фаол юзага тушувчи нурланиш оқимларига мусбат, фаол юзадан кетувчи 
нурланиш оқимларига манфий ишора қуйиб (2-тенглама) ни турлича хусусий 
ҳолларга татбиқ этишимиз мумкин. Масалан, сутканинг кундузги даври учун 
қуйидагича ѐзамиз: 
Q
йиғ 

 Q
а
 – Q
қ 
- Q
ер 

 Q
м 
- Q
т 
- Q
тр 

 
0. 
Кечаси фаол юзага йиғинди қуѐш радиацияси тушмайди, шунинг учун 
қисқа тўлқинли қайтган радиация ҳам бўлмайди. 
У ҳолда (3) тенглама яна ҳам соддалашади: 
Q
а
 – Q
ер
 - Q
м 
+
 
Q
т
+ Q
тр 

 
0. 
Радиацион баланс ва демак, иссиқлик балансининг ҳар бир элементига 
об-ҳаво ва иқлим шароитлари, агротехник ва мелиоратив тадбирлар кучли 
таъсир кўрсатади. 
Бундай омиллар таъсирида иссиқлик баланси ва унинг элементларининг 
боришидаги даврийлик ўзгаради. Айниқса, Ернинг шимолий ҳудудларида 
иссиқлик баланс элементлари об-ҳаво ва иқлим шароитларига кескин 
боғланган. Жанубдаги анча барқарор об-ҳаво шароитларида иссиқлик баланс 
элементлари ҳам анча турғун бўлади.
Суғориш иссиқлик баланс элементларига кучли ва қисқа муддатли таъсир 
кўрсатади. Иссиқлик баланснинг айрим элементлар бўйича тақсимотининг 
ўзгаришига тупроқни мулъчалаш, экинларни эгатлар пуштасига экиш, тупроқни 
ғоваклаштириш ва зичлаштириш каби агротехник тадбирлар бирмунча таъсир 
кўрсатади.