№3-Ámeliy jumis. Tema: Tábiyǵiy apat nátiyjesinde keltiriletuǵin ziyanlar dárejesin aniqlaw

---

№3-ÁMELIY JUMIS. 
 
Tema: Tábiyǵiy apat nátiyjesinde keltiriletuǵin ziyanlar dárejesin
aniqlaw 
 
Ámeliy jumistiń rejesi:
 
1.
Tábiyǵiy apat haqqinda túsinik. 
2.
Tábiyǵiy apat túrleri. 
3.
Tábiyǵiy apat nátiyjesinde keltiriletuǵin ziyanlar dárejesin aniqlaw 
 
Jumistiń maqseti:
Tábiyiy qásiyetli ayriqsha jaǵdaylardan qorǵaniw jollari
haqqında kónlikpeler payda etiw 
1.Tábiyiy apatlar hám olardiń tùrleri 
 
Tábiy tùrdeg ayrıqsha jaǵdaylarǵa
3 qıylı túrdegi qáwipli hádiyseler kiredi: 
1) geologik qáwipli jaǵdaylar
: jer silkiniwler, jer kóshisleri, taw úzilisler hám 
basqa qáwipli geologik hádiyseler; 
2) gidrometeorologik qáwipli jaǵdaylar
: suw tasqınları, sellar, qar qulama 
qarları, kúshli samallar ( dawıllar ), nóser hám basqa qáwipli gidrometerologik 
hádiyseler; 
3) Ayrıqsha epidemiologik, epizootik hám epifitotik jaǵdaylar
: bólek qáwipli 
infeksiyalar ( oba keseli, tırıspa, sarg'ayma, ısıtpa ), juqpalı kesellikler, 
rikketsiyalarepidemik áspili súzek, Bril keselligi, zoonoz infeksiyalar - Sibir jarası, 
qutırıw, viruslı infeksiyalar - SPID;
Epidemiya
- adamlardıń gruppa bolıp juqpalı keselleniwi, olardıń záhárleniwi 
( uwlı zatlı zat menen hám de azıq-awqat ǵalabalıq záhárleniw);
Epizootiya
haywanlardıń ǵalabalıq keselleniwi yamasa nabit bolıwı ;
Epifitotiya
bolsa -ósimliklerdiń ǵalabalıq nabit bolıwı bolıp tabıladı. 

---

Kúshli samal, qurǵaqlıq jáne onıń aqıbetleri. 
Kúshli samal, qurǵaqlıq apatlarida gidrometerologik ayrıqsha jaǵdaylar 
túrine kirip, olardıń tábiyat hám jámiyetke unamsız tásirinleri artıp barıp atır. 
Atap aytqanda, 1970 jıl 13 noyabrde Pakistandıń arqa aymaqlarında bolǵan 
kúshli samal áqibetinde 10 ml. xalıq ja’bir kórdi. Sonnan 500 mıń adam qaytıs 
boldı hám dereksiz joǵaldı. Soǵan uqsas unamsiz aqıbetler 2002 -jılda 
Rossiyada, 2003, 2004 jılda AQSHnin’ bir qansha aymaqlarında gúzetilgen kúshli 
dawıllar áqibetinde de júz bergen. 
Kúshli samal hám insanlar turmısına hám ekonomika tarmaǵına salmaqlı 
ziyan jetkizetuǵın apatshiliq bolıp tabıladı. Bul bále uzaq dawam etiwshi hám 
buzıw kúshine iye. Bul apattin’ tezligi 30 -90 m/s ga jetedi. Orta Aziya 
regionlarında samaldıń kúshi 40 -60 m/s g’a, Ózbekstannıń Xovos, Bekobod 
rayonlarında bolsa 50-60 m/s quraydı. Kúshli samaldı payda bolıwı, yaǵnıy 
atmosferada teń salmaqlılıqtıń aynıwı nátiyjesinde hawa aǵımı júdá úlken tezlikte 
háreketlenip, bir qansha orınlarda, ol aylanba ( voronka) háreketke kelip qaladı. 
Bunday bále áqibetinde adamlardıń qaytıs bolıwı, imaratlardıń búziliwi , 
egisliklerdiń wayran etiliwi, elektr, baylanıs tarmaqlarının’ isten shıǵıwı hám 
basqa aqıbetlerge alıp keledi. Sonıń menen birge, kúshli samal eskende
adamlar, úy haywanları júretuǵın jollardan adasadı, elektr aǵashlari , terekler 
qulaydi, úylerdiń wayran boliwi nátiyjesinde adamlar túrli dárejede jaraqat
aladı. Mısalı, 1997 jılda 2 maydan 3 mayga óter keshesi Qashqadárya 
wálayatında kúshli samal tásirinde 156838 ge awil xojalıq egislik jerleri, 12 km 
elektr tarmaqlarınıń ziyanlaniwina alip keldi, 250 turaq jay úylerin, 79. 5 km 
avtomobil jollarıniń suw basıwına, 393 bas iri shaqlı qaramalar, 7254 bas qoy, 
eshkiler, 26 bas at hám 13 mıń 280 dana uy quslaridıń ólimine alıp kelgenligi 
belgili.