Globalllashuv, internet hám kompyuterlestiriw ásirinde 0 'zbekiston

Globalllashuv, internet hám kompyuterlestiriw ásirinde 0 'zbekiston
Respublikasınıń jáhán jámiyetshiligi safidan orın alıwı mámleketlikleraro ekonomikalıq, siyasiy, social, materiallıq hám sh. k. baylanıslamingqizg'in, jedelsur'atIar menen rawajlanıwına alıp keldi.
Bunday munasábetlaming unamlı nátiyjeleri tekǵana sociallıq-siyasiy,
materiallıq -ekonomikalıq turmısda, sonıń menen birge, tilde de o 'z ańlatpasın tabıp atır. Sońǵı jıllarda o 'zbek terminologiyasi tayın shet el leksik birlikler
hám de olar ańlatıwshı akademikalıq licey, kolledj, magistr, magistratura,
bakalavr, tender, preferensiva, investitsiya, litsenziya, diler, megapolis,
ekologiya, ekspert, demping, inflyatsiya, kliring, supermarket, minimarket,
giper market, chat, paynet, elektorat, narkobiznes, milliy aviakompaniya,
klasster, robot-taksi, drayver, elektron viza, tranzit biznes, trend, brend,
logistika, vatsapp, rouming, instagram, telegram, mikrozaym, investor,
onlayn, oflayn, onlayn-broker, onlayn rejim, keys-stadi, innovciyalıq texnopark sıyaqlı ulıwma jańa túsinikler hám realiyalar esabına boyib
barıp atır.
0 'zbekiston Respublikası ilimpazlarınıń dúnyanıń rawajlanǵan mámleketleri jetekshi mákemeleri ılım ahli menen o 'matgan ilimiy-texnikalıq munasábetleriniń jedellashuvi, sheriklikte aktual ilimiy máseleler ústinde
izertlewler aparıwdıń jolǵa qoyılıwı, jas uqıp iyeleriniń abıraylı sırt el universitetleri hám institutlarında oqıwı yoxud bilimlerdi jetilistiriwi
terminler sistemasınıń jaqınlashuvi, bayıwına kómek beredi. Házirgi
ózbek terminologiyasi ushın Batıs tilleri, ásirese, anglichan tilinen kóplegen
terminlaming tikkeley kirip keliwi dıqqatqa ılayıq.
Usınıń menen bir qatarda, ózbek tili terminleriniń basqa tiller tárepinen o 'zlashtirilayotgani ájep hoi emes) Zero, sóz ózlestiriw
hádiysesiniń óz-ara júz bolıwı filologiyada qashannan berli tastıyıǵın tapqan.
Atap ótiw kerek, 1999 -jıldıń may ayında 0 'zbekiston Respublikası
Prezidenti ǵayratına muwapıq ózbek gúresi boyınsha jáhán birinshiligi o 'tkazildi. Keyinirek, bul sport turining ommalashuvi hám dúnya
saqnasına shıǵıwı nátiyjesinde gúres, jambas, shala, hadal, jalatay sıyaqlı
terminler xalıq aralıq sport terminologiyasining múlkine aylandı (Bektemirov,
2002; 10 ). “Shıǵıs namalari” (vostochniye melodiy), “0 'zbek modeli”
(Uzbekskaya model) sıyaqlı terminler jáhánǵa ataqlı boldı. Máhelle institutınıń qayta tikleniwi puqaralar jıyını, puqaralar jıyını baslıǵı,
oqsaqol hám sh. k. terminlaming o 'zga tiller sóz baylıǵınan bekkem
orın alıwı yamasa awdarma etiliwine sebepli boldı.
Atap kórsetiw kerekki, o 'zbek terminologiyasi sistemasında shet el tillerge
tiyisli túsiniklami óz ishki múmkinshilikler tiykarında ańlatıw principi jetekshilik qılıp atır. Bunday process waqtında shetten kiyatırǵan
ózlespelaming bir bólegi ózbekshe proporcionalları menen almastırıladı
yamasa awdarma (kalka) etiledi. Bul usıl jańa túsiniklami atawda
oǵada qolaylıǵı hám jemisdorligi menen ajralıp turadı. Mısalı, aksiyadorlik jam iyati (hákisionemoye obshestvo), erkinlestiriw (liberalizatsiyaj,
kommerciya banki (kommercheskiy bank), muzyorar (ledokol), kishi biznes
(Maliy biznes), salıq stavkası (nalogovaya stavka ), isbilermen (predprinimatel), jeke sektor (chastniy sektor ), infratuzilma (infrastruktura),
ekologiyalıq qawipsizlik (ekologicheskaya bezopastnost), siyasiy ekstremizm
(politicheskiy ekstremizm), potensial qawip-xater (potensialnaya ugroza),
regionlıq kelspewshilik (regionalniy konflikt), nevrojarohat (medicina. nevrologi-ya), tabofalajlik (medicina. taboparalich), ekspert keńesi (ekspertnaya komissiya ), yuridikalıq shaxs (yuridicheskoye litso), plastik kartochka (plastikovaya kartochka ), kishi biznes subektleri (subyekti malogo biznesa),
finansviv organlar (finansoviye organı ), cifrlı tarmaq (digital network), mánzil nıqabı (address mask), alfa-sınaq (alpha testiń), vashil
kompyuter (green computer), elektron hamvon (electronic purse) hám sh. k.
usılar gápinen bolıp tabıladı. 0 'zlashma terminlami alternativı menen almastırıw da aktiv esaplanadi: murın chig'anog'i (medicina. nosovaya rakovina), mıy
ayaqshaları (medicina. nojki mozgoviye), logistik oray (logisticheskiy Sentr), suyekleniw (medicina. okosteneniye), biytaplıq (medicina. nedomoganiye), so 'roq
(komp.polling), tuynuk (komp. hatch), únsizlik (komp. default) hám sh. k.
Shet tili terminlerin sóz soǵılıwı usılları (sóz jasaytuǵın modeller)
tiykarında tazadan júzege kelgen jasalmalar menen almastırıw processinde
ózbek tili sózlik fondidan alıwshı (adresat), jiberiwshi (adresant), usınısnama (xarakteristika ), buyırtpa (zayavka), bahanoma (preyskurant),
m a 'lumotnoma (spravka^ puqaralıq (poddanstvo), qol qatılmaslıg (immunitet),
isbilermen (predprenimatel), ta 'mirchi (restavrator), tiriltiw (medicina. ojivleniye), fizikalıq shaxs (fizicheskoye litso), g 'aznachi (kassir), sanalı tarmaq (komp. smart network), giltli ataw (komp. indexing) sıyaqlı
kóplegen terminler bekkem o 'mim taptı.
0 'zbek tili terminologiyasi sistemasında arnawlı bir túsiniklaming
alternativı bolmaǵanlıǵı sebepli ulami bir sóz menen ańlatıwdıń múmkinshiligi sheklengen. Shetten kirip kiyatırǵan túsinikti bir qansha sózler
járdeminde anıqlama beriw yamasa xarakteristikalaw terminologiya talaplarına zid bolıp tabıladı. Mine
sonday jaǵdaylarda orıssha -baynalminal terminler donor tilde qanday formada bolsa, o 'zbek tiline áyne sol formada tayın tárzde qabıl etiledi.
Mısalı : byudjet - byudjet, kredit - kredit, atom - atom, gidrolokatsiya
- gidrolokatsiya, deduksiya - deduksiya, gerb - gerb, auditor - auditor,
repatriatsiya - repatriatsiya, fraksiya - fraksiya, /;ra/zv, v//-pr () fitsit, integrafszya-integraciya, diplomatiya-diplomatiya, texnologiva-texnologiya,
solyari-solyari, stomatologiya-stomatologiya, timidin-timidin, gers-gers,
vo//-volt, amper- amper, mentalitet-mcnXal i tet, A: z'v /o ga s/- k i s 1 o g o d, ugleroduglerod hám sh. k. Áyne jaǵdaydı filologiya terminleri sistemasında da
gúzetemiz: aksent, artikulyatsiya, fonetikalıqa, fonerna, diftong, reduksiya,
metateza, dissimilyatsiya, logografiya, ajfiks, pragmatika, sintagmatika,
semantika, idioma, infinitiv, gerundiy, semiotika, sinergetika, mentalingvistika, morfologiya, konsept, geshtalt, biolingvistika, diskurs hám sh. k.
Ilim, texnika hám óndiristiń dúbeleydey rawajlanıp atırǵanlıǵı, jáhándıń taraqqiy etken mámleketlerinde júz bolıp atırǵan globallasıw hám integraciya processleri altınming óz-ara berk baylanıslarǵa kiriwi
olarǵa tán leksik fondning bayıwına jay jarattı. Mısalı, búgingi
turmıstı zamanagóy informaciya kommunikatsiya tarmaqları, atap aytqanda, internet
hám bul tarawda qollanıwshı tenninlar sistemasısız oyda sawlelendiriwdiń
hesh múmkinshiligi joq. 0 'zbek tili terminologiyasi quramına kirip kiyatırǵan internet terminleri tiykarınan ózlespelardan ibaratbo'lib, ulami eki, yaǵnıy anglichan tilinen áyne o 'zlashgan overley, paket, pevdjing, trakt, petebayt, ping,
piksel, plagin, gigabayt, terabayt, exabayt, kross-brauzer hám sh. k. hám de
orıs tilinen ózlesken yakor, dızbek, magistral, shlvuz, shrift, adaptaciya
sıyaqlı gruppalarǵa ajıratıw ózin aqlaydı. Sol orında yakor o 'mida láńger,
shlyuz o'mida tap 'g 'on, shrift o'mida hárip magistral ornında shoxyo 7 leksemalarini qóllawdı usınıs etiw múmkinligin belgilengenler etemiz.
0 'zbek tili terminologiyasining házirgi jaǵdayında o 'z hám de o 'zlashmalaming qasında qollanılayotganiga gúwa bólemiz. Bul process
aldınǵı terminologiya sistemasındaǵı m e'yor hám jańa leksik birlik ortasındaǵı qarama- qarsılıq, “jasaw ushın gúres”dan gúwalıq beredi. Tábiy,
básekialashayotgan terminlerden qay-qaysısı o 'zbek tili terminologiyasi
quramınan múnásip orın iyelewin tilge tiyisli turmıs, sóylewiy ámeliyat hám waqıt
kórsetedi. Házirshe eki dubletli terminler gápine aksiya - háreket, aksiya ; arxeolog- áyyemgishunos, arxeolog; blok - birlespe, blok (deputatlıq );
tıyım - tıyım, ta 'qiq; ofitser- oficer, ofitser; reanimatsiya -janlandırıw, reanimatsiy; termin - termin, termin; embargo — embargo, ta 'qiqlash; civilizatsiya - civilizatsiya, tamaddun; kollegiya - hay 'at, kollegiya; denonsatsiya
- denonsatsiya, bıykarlaw ; tif - tif súzek; transplantatsiya-transplantatsiya, ko 'chirib o 'tkazish; mikrokredit - mikrokredit, mikroqarz; terapiva
- terapiya, emlew; smeta-smeta, ǵárejetler joybarı ; kliyent-server - kliyent-server, klient-xızmetker; agent-wákil, agent; anketa - so 'rovnoma, anketa; apellyatsiya - shaǵım, apellyatsiya ; akklamatsiya-alǵıs, akklamatsi-
>>a (júr.) hám sh. k. kiritilip atır.
Birpara jaǵdaylarda, mobodo qandayda bir túsinik eki, yaǵnıy óz hám
o 'zlashma (orıssha -baynalminal ) termin menen ańlatpalansa, shubhasız, ábzallıq
ózbekshe terminge beriledi - filologiya (lingvistika), qadaǵalawshı (inspektor ), qálem haqi (gonorar), qaǵıyda (ustav), náshebentlik (náshebentiya), rezerv (rezerv), teńlik (paritet), hákim (mer), xirurg (xirurg), tuberkulyoz (tuberkulez),
dáriger (farmatsevt), dárigershilik (farmacevtika ), klassifikaciya (klassifikatsiya), orfografiya (orfografiya ), repressiya (repressiya), planeta (planeta), tirkama
(pritsep), taban (reparatsiya) hám sh. k.
Ximiya terminologiyasida aktiv qollanıwshı altın -aurum, gúmis-argentum, margimush-arsen, altıngugurt-sulfur, temir-ferrum sıyaqlı terminlaming latınsha dubletlaridan ximiyalıq reaksiyalar formulaların
o 'qishda istifoda etiledi (Madvaliyev, 2017, 22).
0 'zlashma terminlaming m a'lum gumhi ózbek tili nızamlarına
bo'ysungan tárzde onıń fonetikalıq hám grammatik qásiyetlerine iykemlesedi. Mısalı, o 'zlashma terminlaming ózbek tili fonetikalıqasiga kelisiwi tómendegi tárepleri menen jaqtılasadı :
1) fonemalaming qısqarıwı : avinos (avianosets), raketanos (raketanosets), minanos (minonosets), farmatsevtik (farmatsevticheskiy, akustikalıq
(akusticheskiy)); 2) fonemalardagi dawıs almasinuvi: mayaq (mayak),
o 'choq (ochag), plashch-palatka (plash-palatka) hám sh. k.
0 'zbek tilinde qurılısı saldamlı o 'zgarishlarga dus kelgen ózlespe terminler kategoriyasiga komitet (komitet), bombardimon (bombardirovka),
qo 'mondon (komanduyushiy), kesip alıp islew (podryad) kabilami kirgiziw orınlı bolıp tabıladı.
0 'zbek terminologiyasi sistemasında ózlespelardan ózbekshe sóz
jasaytuǵın affikslar qatnasıwında jańa payda etińan terminler keń kólemde qollanıwǵa kirip kelgen. Atap aytqanda, bombardimonchi (bombardirovshik),
dozimetrshi (dozimetrist), generallik (generalskiy), raketasozlik (raketostroyeniye), patronli (patronniy), giisenitsali (gusenichniy), betonlaw (betonirovaniye), ionlanıw (ionizatsiya); modernizaciyalaw (modamizatsiya),
kodlaw (kodirovaniye), kompyuterlestiriw (kompyuterizatsiya), avtomatlastırıw (avtomatizatsiya) sıyaqlı materiyaliq mısallar belgilengen fikmi tastıyıqlawǵa xızmet etedi.
Ǵárezsizlik jılları ózbek tili sózlik fondining boyib barıwında respublika xalıq xojalıǵı ushın ulıwma jańa sohalaming dúbeleydey qáliplesiwi hám rawajlanıwı sıyaqlı favqulotda zárúrli faktorlar sezilerli tásir kórsetdi. 1996 -jılda Andijan wálayatı Asaka qalasında Qubla Kareyanıń “DEU
(DAEWOO)” avtomobil korporatsiyasi menen sheriklikte “0 'zDEUAvto”
qospa kárxanasınıń jumısqa túsiriliwi nátiyjesinde 0 'zbekiston dúnyadaǵı 28 avtomobilsozlik mámleketleri qatarından múnásip orın aldı. 1999 -jılda Samarqand qalasında “SamKochAvto” ózbek-turk qospa kárxanası
avtobuslar hám júk mashinalami óndiriske kirdiler. Házirgi waqıtaa
Yaponiya hám Germaniya avtokompaniyalari sherikliginde “Isuzu” avtobuslari hám de “Man” júk mashinaların islep shıǵarıw yoiga qoyılǵan
“0 'zDEUAvto” qospa kárxanasınıń amerika avtomobil islep
shıǵarıw náháni “Jeneral Motors” (General Motors) quramına sińiriliwi
áqibetinde búgingi talaplarǵa tolıq juwap beretuǵın, joqarı tezlikke iye, hár
tárepleme qolay hám de janar maynı tejeytuǵın jeńil avtomobillaming jańa markaların islep shıǵarıw maqset etip qoyılǵan. Bunıń nátiyjesinde
ózbek tilinde bul tarawdıń terminologiyasi tupten rawajlanıwlasdı. 0 'zbek terminologiyasi “Tiko” (Tiko,) “Damas” (Damas ), “Neksiya” (Neksia), “Lasetti” (Lacetti), “Matiz” (Matiz), “Spark” (Spark), “Epika” (Epika), “Kaptiva” (Kaptiva), “Malibu” (Malibu), “Kobolt” (Cobolt) sıyaqlı Respublikada
konveyyerga qoyılǵan jeńil avtomobillaming kommerciyalıq atınıń ańlatıwshı
atamalar esabına taǵı da bayıdı.
Burınǵı kebirolar mámleketiniń páseńlewge dús keliwi hám qulashidan keyin
kommunistlik ideologiya menen baylanıslı barlıq túsinikler, ulami ańlatiwshı
sóz hám de terminler ózbek tili sózlik quramınan putkinley toqtatıw taptı.
0 'zbekiston ǵárezsiz hám suverenli mámleket retinde jámiyeti úshek m a'nodagi demokratiya tiykarında taraqqiy taptırıw jolin tańladı. Demokratiyalıq jam iyatni hám mámleketti qurıwda milliy mámleketshilik an'anlariga bólek itibar qaratildi. Milliy tikleniw hám ózlikti ańǵarıw baǵdarı ústin turatuǵın, dep
daǵaza etildi.
Turmısda tupten júz bergen sociallıq-siyasiy, m a'naviy-materiallıq
ózgerisler jańa túsinikler, jańa atalıwlaming voqelanishiga
alıp keldi. 0 'zbek tiliniń leksik ǵáziynesi ǵárezsiz mámleket júrgizeip atırǵan milliy siyasatti hákis ettimvchi reń-barang sózler hám terminler menen
kengaydi. Bunday terminler qatarına tómen degi faktik mısallami kiritemiz:
milliy o 'zlik, milliy mámleketshilik, milliy siyasat, siyasiy reforma, ta 'naviy
qádiriyat, Háreketler strategiyası, “Obod máhelle”, Má 'naviyat hám ta 'rifa t orayı, yamasa 7 kartası hám sh. k.
Bóliniw principlerı negizinde jańa mámleket basqamvi shólkemleriniń
dúzilisi hám iskerlik aparıwı sońı nátiyjede Joqarı Jıynalıs, senat, ministrler Mákemesi, nızam shıǵarıwshı organ, atqarıw etiwshi organ, qadaǵalaw etiwshi organ, sud hákimiyat, departament, konsern, xolding, kompaniya,
hákimler institutı, mámleketlik emes social birlespe, mas 'uliyati sheklengen jámáát, Jaslar birlespesi, Hayal-qızlar qo 'mitasi sıyaqlı ko'pdan kóp terminlaming mámilege kiriwine dúmpish berdi.
0 'zbekistonda bazar ekonomikası munasábetlerine o'tilishi tiykarında terminologik leksika milliy valyuta, kishi biznes, o 'rta biznes, jeke isbilermenlik, qımbatlı qog 'ozlar bazarı, isbilermenler palatası, konsalting, injiniring, lizingfirma, biznes-inkubator, biznes-joba, diller, makler, demping,
mámleket boji, múlk dahlsizligi, likvid hákisizlar, fyuchers pitimler, májburiy atqarıw
sıyaqlı qatar jańa terminler menen taǵı da kengaydi.
M a'lumki, 0 'zbekiston kamdan kem ushraytuǵın úlken janar may -energetika dáreklerine egaligi menen danq shıǵarǵan. Neft, gaz hám kondensatning oǵada úlken rezervlari tekǵana ishki mútajlikti tolıq qandırıw, bálki
ulami shet elge kirip qılıw imkaniyatın jarattı.
Bul tarawǵa tiyisli neft rezervi, neft koni, neft ónimleri, gaz
kondensati, metan, o g 'ir neft, propan, Butan, polimer materiallar, polietilen, polivinilxlorid, nitrilakril kislota, suvultirilgan gaz, shiyki neft sıyaqlı tań qalarlıq terminler sabaqlıqlar, o 'quv qóllanbaları, ilimiy-kópshilikke arnalǵan ádebiyat hám de jergilikli baspasóz betlerinde aktiv qoilanib kelip atır.
Milliy ǵárezsizlikten keyin 0 'zbekistonda keshken agrar islohat, sózsiz,
awıl xojalıǵın qayta qurıwda jetekshi áhmiyetke iye boldı. Burınǵı
kebirolardan qalǵan kolxoz hám sovxozlar tamamlanıldı. Qabıl etilgen “Jer
kodeksi”ga muwapıq dıyxan hám fermer jer mal-múlkliine aylandı. Fermer
xojalıqları o 'zlariga bildirilgen úmit hám isenimdi sharapatlı menen oqladilar.
Respublika agrar sektorında alıp barılıp atırǵan islohatlar mal-múlkli, múlk iyeleri klası, ferm er xo jaligi, ko 'p ukladli ekonomika, tóbeorqa xo 'jaligi,
subsidiya, shemirshek, investitsiya, investor, innovatsiya, ijara kesip alıp islewi, jańasha
xojalikyuritish sıyaqlı ulıwma jańa túsinik hám realiyalaming júzege
shıǵıwın támiyinledi.
M a'lumki, ótken ásirdiń aqırı -jańa XXI ásirdiń basında jáhán ahli
o 'ta saldamlı hám qáwipli bir tárep, yaǵnıy insan hám tábiyaat o 'rtasidagi asimmetrik
munasábet, tuwrırog" i, insannıń tábiyaat nizamlıqlarına bepisandlik menen
aralasıwı nátiyjesi áqibetinde tábiyaat daǵı muvozantning izdan shıǵıwı, azan
qatlamınıń dárz ketiwi, temperaturanıń m e'yordan eliriwi, mızlıqlaming
eriwi menen bekkem baylanıslı ekologiyalıq hádiyselerge o 'z dıqqatın qaratıwǵa májbúr boldı. Mısalı, tekǵana Oraylıq Aziya, bálki Evropa mámleketleri ushın da úlken qáwip tuwdırıp atırǵan Aral baxıtsızlıǵı usılar
gápinen bolıp tabıladı. Aral teńiziniń házirgi júzesin saqlap qalıw, suwdiń
qashıwı áqibetinde teńiz o 'zanidan aspanǵa kóterileip atırǵan duz hám qum
dúbeleyleriniń aldın alıw, suw qochgan jerlerge túrli terekler egiw, bógetler qurıw arqalı teńiz jaǵasında turmıs keshirip atırǵan xalıq turmıs
tárizin jaqsılaw, sogiigini qorǵaw sıyaqlı ústin turatuǵın maqsetlami turmısqa qollanıw etiw maqsetinde mámleketimizde Ekologiya háreketi tashkil
etildi. Bul ekstralingvistik faktor, tábiy, social xarakterge iye tilde de hákisin taptı, yaǵnıy basqa tillerde bolǵanı sıyaqlı ózbek tili ekologiyalıq
terminologiyasi o 'z rawajlanıwınıń náwbettegi basqıshına qádem qoydı.
Bir neshe ásirlik qáliplesiw procesin basınan keshirgen ekologiyalıq terminler sisteması áyne waqıtta ekologiyalıq jaǵday, ekologiyalıq baxıtsızlıq, ekopoyezd,
ekosistema, global ekologiya, geoekologiya, biosfera, antropogen pataslanıw, agroekologiya, shań konsentraciyası, shıǵındılardı qayta islew,
dushshı suw sıyaqlı salıstırǵanda jańa termin yamasa termin-birikpeler esabına
keńeyip barıp atır.
Házirgi waqıtta pán hám texnika sohlarida júz berip atırǵan kúshli
rawajlanıw, innovatsiya respublika xalqı iskerliginiń túrli qırlarına
nátiyjeli tásir o 'tkazmoqda. Pán hám texnika qolǵa kirgizgen eń aqırǵı
tabıs hám tabıslar tiykarındaǵı jańa texnika qurallarına iyelik etińip atır. Bul texnika hám texnologiya quralları atların ańlatıwshı
terminologik leksika ózbek tili sózlik quramınıń kúnden kunga boyib,
keńeyip barıwında múnásip úles bolıp qosılıp atır.
Sonnan kelip shıqqan halda atap ótiw kerekki, Ǵárezsizlik dáwiri
ózbek terminologiyasi óz qarar tabıw jolınıń baslanıw noqatında turıptı. Ol ózbek filologliginiń zárúrli tarawı retinde jıllar dawamında
jıynalǵan tájiriybeler jayinde taraqqiy etpekte, rawajlanıwlashmoqda hám kengaymoqda.