Б. Сапаров ф а л с а ф а

Синергетика.
Ҳозирги замон фанида синергетика методи кенг 
қўлланилмокда. Синергетика сўзи юнонча ("синергена") бўлиб, келишув, 
ҳамкорлик, ўзаро таъсир каби маъноларни англатади. Герман Хакеннинг 
фикрича, синергетика кўп қисмлардан иборат бўлган, ўзаро мураккаб 
алоқадорликдаги компонентлар тизимини ўрганади. Синергетика илмий 
йўналиш сифатида XX асрнинг 60-70 йилларида шаклланди. Унинг 
шаклланишида Г.Хакен, И.Пригожин, И.Стенгерс, Г.А. Николис, 
Климотовичларнинг хизмати ката бўлди. Хакен фикрича 
синергетика 

---

94 
ҳамкорликдаги ҳаракат бўлиб, бутуннинг тизим сифатида акс этувчи 
қисмларининг келишилган фаолияти маъносида талқин қилинади
. 
Барча таълимотлар пайдо бўлади, ривожланади ва, ниҳоят, эскиради. 
Хакен синергетикаси ҳам ворисийликка асосланган. Унинг давоми бўлган 
И.Шеррингтоннинг 
синергетик 
услуби, 
C.Уламнинг 
синергияси, 
И.Забусскийнинг синергетик йўналишлари ана шулар жумласидандир. 
Синергетика янги дунѐқараш куртаги сифатида «чизиқсиз» тафаккур 
тарзидир. 
Хуллас, синергетика — оламнинг ўз-ўзини ташкил этиши, макон ва 
вақтда нарса ва воқеаларнинг азалий кетма-кетлиги, ўзаро алоқадорлиги, 
уларнинг муайян тизимлардан иборат сабабий боғланишлар асосида 
мавжудлигини эътироф этишга асосланган илмий қарашлар мажмуидир. Бу 
таълимотни диалектика асосида шаклланган ва уни тўлдирадиган илмий 
қарашлар мажмуаси дейдиганлар ҳам бор. Уларга қарши ўлароқ, диалектика 
энди керак эмас, уни синергетика билан алмаштириш лозим, деб 
ҳисобловчилар ҳам йўқ эмас. 
Синергетикада бифуркация, флуктуация, тартибсизлик, диссипация, 
ғалати аттракторлар, чизиқсизлик сингари тушунчалар машҳур
. Улардан 
тизимлар барча турларининг, жумладан олд организмик, организмик, 
ижтимоий, этник, маънавий ва бошқа тизимларнинг хулқ-атворини 
тушунтириш учун фойдаланилади.