O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tayanch 
tushunchalar: 
falsafa, 
falsafaning 
milliyligi, 
falsafaning 
umuminsoniyligi, faylasuf, falsafiy muammolar, dunyoqarash, tafakkurning 
o‘zgarishi, dunyoqarashning yangilanishi, dunyoqarashning vazifalari, mifologik 
dunyoqarash, diniy dunyoqarash, falsafaning vazifalari. 
Takrorlash uchun savollar 
1.
«Falsafa» tushunchasining mohiyatini qanday tushunasiz? 
2.
Falsafaning bahs mavzulari nima? 
3.
Falsafaning umuminsoniyligi deganda nimani tushunasiz? 
4.
Falsafa milliy bo‘lishi mumkinmi? 
5.
«Dunyoqarash» tushunchasi, uning mohiyati va tarixiy shakllari. 

---

25 
2-MAVZU. FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI:
SHARQ FALSAFASI 
Falsafiy tafakkur taraqqiyoti jarayonida inson va uning mohiyati, borliqqa 
munosabati, borliq haqidagi umumiy bilimlarning shakJlanishi va rivojlanishiga oid 
bo’lgan turli ta’limotlar yuzaga keldi. Bu ta’limotlarda insonning mohiyati va 
borliqqa munosabati masalasi o’sha davrdagi nazariy fikrlar, dunyoqarashlar asosida 
tahlil etildi. Ayrim falsafiy ta’limotlar tarix sahnasidan tushib, o’rniga yangilari 
shakllandi. Lekin, inson o’zini qiziqtirgan falsafiy muammolarga hanuz to’la javob 
topa olgani yo’q. Biror muammo falsafiy chuqur tahlil etilsa, o’rniga ko’plab 
yangilari kun tartibiga qoyila boshladi. Shu asosida o’rganiladigan falsafiy 
muammolar doirasi ham tobora kengayib,murakkablashib bordi. Umar Hayyom 
yozganidek: 
„Azal sirin bilolmasmiz, na sen-i, na men, 
Bu jumboq, hal etolmasmiz, na sen-i, na men. 
Parda orqasidadir bu g’uvurimiz, 
Parda ketar-u, qolmasmiz, na sen-i, na men“. 
Tarixda, men o’zimni qiziqtirgan barcha savollarga to’liq javob topdim, degan 
dono mutafakkir bo’lgan emas. Donolarning donoligi — bilganidan ko’ra, bilmagani 
ko’pligini anglashidir. Tarixda falsafa rivojiga hissa qo’shgan buyuk allomalar ham 
umrining oxirida, men hech narsa bilmay dunyodan o’tib ketmoqdaman, deb armon 
bilan hayotdan ko’z yumganlar. Ular hayot vaqtida 
«parda orqasida»
bo’lib 
ko’ringan sirlar keyin ochilgan. Lekin buni ko’rish ularga nasib etmagan. Shu sababli 
insoniyat tarixida yuzaga kelgan har bir yangi ta’limot haqiqatni bilish yo’lidagi 
kichik bir pog’onadir. Bu yo’ldagi falsafiy bilimlar rivojining har bir pog’onasi xoh 
idealistik bo’lsin, xoh materialistik bo’lsin, inson ma’naviyati taraqqiyotida o’ziga 
xos o’rni va ahamiyati bor. 
Qadimgi Sharqda falsafaning rivojlanishi, о‘ziga xosligi va betakrorligidan 
qat’iy nazar, ayrim umumiy qonuniyatlarga ega. Birinchidan, falsafiy tafakkur 
Sharqda ijtimoiy ongning dastlabki shakli sifatidagi 
mifologiya
negizida vujudga 
kelgan. Mifologiya inson о‘zini atrof muhitdan ajratishga va hodisalarni tabiiy 

---

26 
sabablarga muvofiq tushuntirishga qodir emasligi bilan tavsiflanadi. Inson dunyoni 
va undagi barcha hodisalarni xudolar va qahramonlar harakati bilan tushuntiradi.
Ikkinchidan, Sharq falsafasi sinfiy jamiyat va davlat paydo bо‘lishi bilan ijtimoiy ong 
shakli sifatida vujudga kelgan. Masalan, qadimgi Hindistonda falsafaning vujudga 
kelishi taxminan uning hududida quldorlik davlatlari shakllana boshlagan miloddan 
avvalgi I ming yillikda yuz bergan. Xitoyda falsafa bu yerda jamiyatning sinfiy 
tabaqalanish jarayoni boshlangan, chunonchi: jamoalar kasodga uchrab, yangi yer 
mulkdorlari va shahar boylarining iqtisodiy va siyosiy qudrati osha boshlagan 
miloddan avvalgi VI-V asrlarda vujudga kelgan.
Shu bilan birga, Sharqning о‘ziga xosligi, unga mansub bо‘lgan madaniy 
taraqqiyot jahon sivilizatsiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qо‘shilgan 
munosib hissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari 
tomonidan e’tirof etiladi. Qolaversa, Vatanimiz sivilizatsiyasining Sharq 
sivilizatsiyasi quchog‘ida voyaga yetgani vauning qadriyatlarini о‘zida aks 
ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan ta’sir kо‘rsatganini doimo esda 
tutish darkor. 
Sharq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari deganda, kо‘pgina mutaxassislar 
bizning Vatanimiz о‘tmishini, Misr, Bobil va insoniyat tarixining eng qadimgi 
sivilizatsiyalaridan biri bо‘lgan Shumer davrlarini esga oladi. Bularning har biri 
insoniyat tarixida jamiyat hayoti, qadriyatlar tizimining о‘ziga xosligi, boshqarish va 
iqtisodiy jarayonlarning muayyan tarzda namoyon bо‘lishi bilan tavsiflanadi. Ushbu 
madaniyat о‘choqlari haqida maktab ta’limi jarayonida “Eng qadimgi tarix" 
darsliklari orqali ma’lumot berilgan. Zukko talabalar о‘sha davrlarda qanday siyosiy 
jarayonlar kechgani, qanday podsholik va imperiyalar bо‘lganini yaxshi biladi. Biz 
bugun о‘sha davrlardagi falsafiy dunyoqarash, qadimgi ajdodlarimizning fikr-
mulohazalari, о‘ziga xos ta’limotlarining asosiy tamoyillari bilan yaqinroq 
tanishmoqchimiz. Kо‘hna Sharq sivilizatsiyasining beshiklaridan biri bо‘lgan Misr, 
qadimgi zamonda ilk о‘troq hayot va о‘ziga xos dehqonchilik an’analari boshlangan 

---

27 
Nil daryosi bо‘ylaridagi madaniyat dunyo olimlari diqqatini tortib keladi
2
. 
Uchinchidan, Sharq falsafasi 
umuminsoniy qadriyatlar
ga qarab mо‘ljal oladi. 
U insonni hamisha qiziqtiruvchi hodisalarni о‘rganadi, Qadimgi manba “Avesto”da 
kо‘rsatilgani kabi «qanday qilib yaxshi fikrlash, yaxshi sо‘zlash va yaxshi ish kо‘rish 
mumkin», degan savolga javob topishga harakat qiladi. Bu noyob mevalardan 
bahramand bо‘lish uchun inson falsafiy donishmandlikni о‘zlashtirishi lozim: u 
dunyo va uni anglab yetish, inson va tabiat, inson hayotining mazmuni va boshqa 
shunga о‘xshash muammolarda mо‘ljal ola bilishi kerak.
Qadimda Sharq falsafasi 
yaxshilik va yomonlik, gо‘zallik va xunuklik, adolat va 
adolatsizlik, dо‘stlik, birodarlik, muhabbat va nafrat, baxt, lazzatlanish va azob 
chekish
kabi muammolarning yechimini izlagan. Bu jarayon о‘sha davr buyuk 
faylasuflarining fikrlarida ayniqsa, bо‘rtib namoyon bо‘ladi: 
Zardо‘sht: “Ezgu fikr, ezgu sо‘z, ezgu amal” 
Platon: “Oliyhimmatlilik – vaziyatdan mohirona foydalanish: aql-idrok bilan 
bog‘langan sahovatlilik”; 
Aristotel: “Dо‘stlik birga yashashning zaruriy shartidir”; 
Konfusiy: “Odamlar seni bilmasliklaridan g‘am chekma, о‘zing odamlarni 
bilmasligingdan g‘am chek”; 
Lao-szi: “Yuksak fazilatli inson odamlar bilan munosabatlarda xushmuomala 
bо‘lishi, mamlakatni boshqarishda izchil bо‘lishi lozim; ishda imkoniyatlardan kelib 
chiqishi, harakatda vaqtni hisobga olishi lozim”.
Beshinchidan, falsafiy bilimning 
dunyoqarash
bilan bog‘liqligi Sharq falsafasi 
rivojlanishining qonuniyatidir. Biz istaymizmi, yо‘qmi, lekin falsafiy g‘oyalar, 
qarashlar, nazariyalar va tizimlar yo idealistik, yo materialistik, ba’zan eklektik (bu 
ikki dunyoqarashning birikmasi) bо‘ladi. Masalan, hindlarning qadimgi falsafiy 
kitobi «Upanishada»da, shuningdek «Chorvaka» qadimgi hind falsafiy maktabiga 
doir manbalarda 
suv, olov, yer, havo, 
Zardushtiylik ta’limotida
 olov
butun borliqning 
substansional asosidir, deb qayd etiladi.
2
Falsafa asoslari: o‘quv qo'llanma / Q.Nazarov va boshq. — Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy 
jamiyati, 2018. - 380 b.

---

28 
Sharq falsafasi rivojlanishining navbatdagi umumiy qonuniyati uning 
metodologik
 
ahamiyat kasb etuvchi haqiqiy ilmiy bilimga erishish yо‘lida ilmiy 
izlanishlar olib borishidir. Bu yerda gap fanga va falsafaning metodologik 
funksiyasiga 
bо‘lgan 
munosabat 
haqida 
ketmoqda. 
Falsafiy 
ta’limotlar, 
konsepsiyalar, g‘oyalar yordamida turli hodisalarning tahlili amalga oshiriladi, 
amaliy tavsiyalar beriladi. Bu jihatdan miloddan avvalgi V asrda vujudga kelib, 
Xitoydagina emas, balki boshqa Sharq mamlakatlarida ham keng tarqalgan 
konfusiychilik diqqatga sazovordir. Uning ayrim konsepsiyalari hanuzgacha tirik. 
Masalan, «syao» yoki ota-onani hurmat qilish, kattalarga izzat-ikrom kо‘rsatish 
konsepsiyasi yosh jihatidan ham, ijtimoiy iyerarxiya bо‘yicha ham kattalarga 
nisbatan о‘z xulq-atvorini barcha fazilatlar mohiyatini anglab yetish asosida yо‘lga 
qо‘yishni taklif qiladi.
Sharqda faylasuflar narsalar va hodisalarni о‘rganish, tahlil qilish, 
tushuntirishning о‘z metodlarini yaratganlar. Yangi davr tadqiqotchilari, Gegeldan 
boshlab, ikki asosiy falsafiy metod – 
dialektik 
va 
metafizik
metodlarni ilgari 
surganlar. Qadimgi dunyo falsafasi rivojlangan sharoitda bu metodlar faylasuflar 
tomonidan ongli ravishda idrok etilmagan. Ular stixiyali, aniqroq aytganda, falsafiy 
ta’limotlar, tizimlar va qarashlarga ichdan xos bо‘lgan metodlar sifatida amal qilgan.