O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Falsafa va fan.
Falsafa nafaqat fan, balki ijtimoiy hayotning boshqa, chunonchi: 
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, ilmiy jabhalari, san’at va shu kabilar bilan ham 
uzviy bog‘liq. Biz falsafa va fan munosabatlarining genezisi haqida ularning birligi 
va farqlarini aniqlash maqsadida sо‘z yuritamiz. Mazkur masalani mufassalroq 
о‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo kо‘rsatilgan tushunchalarning asosiy ma’nolari 
va mazmunlarini aniqlab olamiz. 
Fanning mohiyati. 
О‘ziga xos, betakror hodisa – fanning juda kо‘p ta’riflari 
mavjud, ammo uning murakkabligi va serqirraligi tufayli fan tushunchasiga 
qandaydir bitta, universal ta’rif berish mumkin bо‘lmasa kerak. О‘z tarixi mobaynida 
fan shu qadar kо‘p о‘zgarishlarni boshdan kechirgan va uning har bir qoidasi ijtimoiy 
faoliyatning boshqa jihatlari bilan shu darajada bog‘liqki, fan tushunchasiga ta’rif 
berishga har qanday urinish faqat uning tomonlaridan bittasinigina ozmi, kо‘pmi aniq 
ifodalashi mumkin. Shunga qaramay barcha hollarda fanni tushunishga nisbatan ikki 
asosiy yondashuv, aniqroq aytganda uning 
keng
va 
tor
talqinlari aniq-ravshan kо‘zga 
tashlanadi.
Keng
ma’nodagi fan
– 
bu butun inson faoliyati jabhasi bо‘lib, uning vazifasi 
borliq haqidagi obyektiv bilimlarni о‘rganish va ilmiy nazariy tizimga solishdan 

---

17 
iboratdir.
Bu yerda «fan», «olim» tushunchalari muayyanlashtirilmaydi va umumiy, 
yig‘ma tushunchalar sifatida talqin qilinadi. «Fan» tushunchasi falsafaga tatbiqan 
kо‘pincha ayni shu kontekstda qо‘llaniladi, faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu 
qisman о‘rinlidir.
Muayyan ilmiy fanlar, masalan, 
fizika, kimyo, biologiya, tarix, matematika
ni 
ifodalash uchun «fan» tushunchasiga torroq, binobarin, izchilroq ma’no yuklanadi. 
Bu yerda fanga aniq ta’rif berilgan, olim esa tor mutaxassis, muayyan bilim 
ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim emas, balki doim va albatta yo fizik, yo 
ximik, yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan muqarrar tarzda tabiat, 
jamiyat, tafakkurning u yoki bu obyekti (hodisasi) haqidagi ilmiy bilimlarning qat’iy 
tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi.
Bunday fanlarning har biri faqat ularning о‘zigagina xos bо‘lgan maxsus 
qonunlar va metodlarga, mazkur fan uchun yagona sanalgan til, kategoriyalar 
apparati va hokazolarga ega bо‘ladiki, bu yuz bergan jarayonlarni tо‘g‘ri tavsiflash va 
tushuntirish, hozirgi davrni tо‘g‘ri tushunish va bilimlarning tegishli sohasida albatta 
yuz beradigan yoki muayyan sharoitda yuz berishi mumkin bо‘lgan voqealar yoki 
jarayonlarni ma’lum darajada aniq bashorat qilish imkonini beradi. U yoki bu fanning 
mazmuni ham, u erishgan natijalar ham barcha madaniyatlar va xalqlar uchun yagona 
bо‘lib, ayrim olimning yondashuvi, nuqtai nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo 
bog‘liq emas. Ular mazkur sohada olg‘a siljish uchun о‘zlashtirish lozim bо‘lgan, 
vaqt va amaliyot sinovidan о‘tgan bilimlar yig‘indisi sifatida avloddan-avlodga 
о‘tadi.
Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ua’noda, har qanday 
dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy mohiyatga ega bo’lib, kishilarning umri, amaliy 
faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mehnati jarayonida vujudga keladi.
Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga ko’ra, ma’naviy faoliyat bo’lgani 
bois, u borliqqa bo’lgan ongli, insoniy munosabatning muayyan yo’nalishlarini 
vujudga keltirgan. Masalan, kishilarning jamiyatdagi axloqiy munosabatlari — 
axloqiy dunyoqarashlarida, huquqiy dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning 
tarixiy mohiyatga ega ekanini ko’rsatadi. 

---

18 
Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum bir jarayonda 
takomillashib boradi. Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil 
yangilanib turadi. 
Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nihoyatda 
oddiy bo’lgan. Agar shunday bolmaganida, har qanday jism o’z hajmiga teng 
suyuqlik miqdorini siqib chiqarish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi 
zamonning buyuk olimi Arximed hammomdan yalang’och holda chiqib, «Evrika!», 
ya’ni «Topdim!», deya qichqirmagan bo’lar edi. 
Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takomillashib borgan. 
Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qilingan kashfiyotlar inson 
dunyoqarashi naqadar chuqurlashib, uning bilimlar doirasi kengayib ketganini 
ko’rsatadi. Bunda vorislik an’anasi yaqqol ko’zga tashlanadi: har bir davrning 
dunyoqarashi, g’oyasi o’tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarning eng 
yaxshilarini, ilg’or va ijobiylarini o’zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillarga 
ega bo’lgan dunyoqarash ham takomillashib boradi. Oddiy bug’ mashinasidan 
kosmik raketalargacha bo’lgan fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol bo’la 
oladi. 
Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, hayotiy 
kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Inson ongli 
ijtimoiy mavjudot bolgani bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga 
asoslanadi. Demak, har qanday dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy guruh yoki 
tabaqaning o’z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib chiqqan holda borliqqa munosabatini 
ifodalovchi g’oyalar, nazariyalar, bilimlar majmuasi, ruhiy holat va e’tiqod 
mujassami hamda ularning namoyon bo’lishidir. 
Ontologiya — olam, inson va jamiyatning obektiv-universal mohiyati 
to’g’risidagi falsafiy ta’limotdir.
Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o’zlariga munosib hayot 
sharoitlarini yaratish ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Ezgulik va haqiqat uchun kurash 
g’oyalarining ifodasi bo’lgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruhiy holati, 

---

19 
kelajakka ishonchi, vatanga muhabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, 
afsonaviy qahramonlar timsolida ifoda etilgan. 
Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o’ziga xos ahamiyat kasb 
etadi. Ular insonning ilohga bo’lgan e’tiqodi bilan bog’liq bo’lib, vujudga kelishiga 
ko’ra, boshqa dunyoqarash shakllari kabi, muayyan asoslarga ega. Jamiyat hayotida 
har qanday, shu jumladan, diniy dunyoqarashning o’rni va ahamiyatini ham sun’iy 
ravishda mutlaqlashtirish, salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu hol 
ayniqsa, diniy fundamentalizm va ekstremizm insoniyat uchun jiddiy xavfga 
aylangan hozirgi davrda yaqqol namoyon bo’lmoqda. 
Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o’rganadi. Teologiya 
olam va odam munosabati, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy 
e’tiqod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qiladi hamda o’ziga xos mukammal tizimini 
yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, 
uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq regulyativ faoliyati nihoyatda 
muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati 
benihoyat ulkan va i tobora ortib bormoqda. 
Taraqqiyot jarayonida falsafadan tabiatshunoslik fanlari bilan birga psixologiya, 
etika, estetika kabi ijtimoiy fanlar ham ajralib chiqdi. Keyinchalik madaniyat, 
qadriyatlar va huquq kabi sohalarni o’rganadigan alohida yo’nalishlar ham paydo 
bo’ldi. Ular olamni o’z predmeti doirasida yaxlit bilish, uning xususiy qonuniyatlarini 
o’rganishga yordam beradi. 
Dunyoqarash tizimining rivojlanish darajasi jamiyat taraqqiyotiga mos keladi va 
uni ifodalab turadi. Bundan tashqari, har bir tarixiy davrda millatning rivojlanishi, 
uning mentaliteti va dunyoqarashida namoyon bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, 
dunyoqarash tizimi va ularning xususiyatlari muayyan inson, ijtimoiy guruh, tabaqa 
va butun millatning ma’naviy qiyofasini belgilab beradi. 
«Dunyoqarash» tushunchasi o’zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g’urur, 
tarixiy xotira, ma’naviy barkamollik kabi tuyg’u va tushunchalar bilan uzviy bog’liq 
holda shakllanadi. Chunki, dunyoqarash aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali 
oydinlashadi, umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bo’lagiga aylanadi. 

---

20 
Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy 
natijasi bo’lib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy mezoni sifatida namoyon bo’lgan. 
Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, o’zlarining ijtimoiy 
hayotiga bo’lgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o’z ifodasini topgan. Ular 
shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. Yovuzlik va ezgulik o’rtasidagi 
kurashda yaxshilikning mudom tantana qilishi mifologik dunyoqarashning 
gumanistik mazmunidan dalolat beradi. Xususan, o’zbek xalqi sivilizatsiyasi 
jarayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa janrlardagi og’zaki ijod namunalari 
millatimiz tarixda qanday n a’naviy qiyofaga ega bo’lganini hanuz ko’rsatib turadi. 
Ular bugungi kunda jahon ahlini hayratga solmoqda.
Falsafiy dunyoqarashning quyidagi tamoyillari har qanday konkret dunyoqarash 
shakllari uchun uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi. 
1.
Falsafiy dunyoqarash ilmiydir, Chunki u narsa va hodisalar o’rtasidagi 
bog’lanish, aloqadorlik va munosabatlarni kundalik ong darajasidagina emas, balki 
nazariy ong darajasida ham ifodalaydi. Har qanday falsafiy dunyoqarash shakli 
obektiv olamdagi narsa va hodisalarning konkret munosabatlarini aks ettiradi. 
2.
Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning o’tmishi 
dunyoqarashlar tarixidan iboratligini va uzluksiz rivojlanishini ifodalaydi. 
3.
Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchilligi tamoyili har qanday 
dunyoqarash shakli va darajasining mantiqiy birikmalar orqali ifodalanishi bilan 
izohlanadi. Agar mantiqiy izchillik buzilsa, dunyoqarashning tashqi olamni xolis, 
ilmiy, aniq-ravshan va izchil aks ettirishiga putur yetadi. 
4.
Falsafly 
dunyoqarashning 
universalligi 
boshqa 
dunyoqarash 
shakllarining mazmunini tashkil qilishi bilan sifatlanadi, ya’ni har qanday 
dunyoqarash shakli o’ziga xos falsafiy xususiyatga ega. 
5.
Falsafiy dunyoqarash maqsadga muvoflq bo’lib, inson manfaatlariga 
mos keladi. Chunki, inson muayyan maqsad, orzuumidlar bilan yashaydi, ularni o’z 
dunyoqarashida aks ettiradi. 
6.
Falsafly dunyoqarashning g’oyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan 
g’oya yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, bugungi o’zbek milliy falsafiy 

---

21 
dunyoqarashi milliy mustaqillik, o’zlikni anglash, millatimiz kelajagini belgilaydigan 
istiqlol g’oyasiga tayanishi bilan xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g’oyani 
e’tiqodga aylantiI ish va uning amalga oshishi uchun xizmat qiladi. 
7.
Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan biri nazariya va 
amaliyot birligidir. Dunyoqarashning nazariya sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot 
tajribalarini ijodiy umumlashtirib, istiqbol rejalarini belgilashda qo’l kelishi bilan 
izohlanadi. Shuningdek, dunyoqarashning amaliyotga joriy etilish jarayonida uning 
usul va vositalari muhim ahamiyatga ega. 
Yuqorida ko’rsatilgan funksiyalarning o’zaro ichki bog’liqligi lalsafaning 
mushtarak umumnazariy va uslubiy ahamiyatini belgilab beradi. Ularning o’ziga xos 
xususiyatlari hamda ahamiyatini har tomonlama o’rganish inson va jamiyatning 
ma’naviy kamolotiga nihoyatda katta ta’sir ko’rsatadi. Bu esa o’z navbatida, lalsafiy 
bilimlar tizimini takomillashtirish yo’llarini topish imkonini beradi. Masalaning bu 
tarzda hal etilishi umuminsoniy sivilizatsiya tamoyillariga ham mos keladi. 
Falsafly tafakkur rivoji insoniyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq jarayondir. 
Ma’lumki, hayotdagi voqea-hodisalarning barchasi ijtimoiy ongda aks etadi. 
Taraqqiyot jarayonida davrlar o’zgarishi bilan unga xos ma’naviy, huquqiy, siyosiy 
va falsafiy mezonlar ham shakllana boshlaydi. Ammo bu o’z-o’zidan yuz bermaydi. 
Ayniqsa, inson tafakkurining o’zgarishi, dunyoqarashning yangicha tamoyillarga ega 
bo’lishi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Bu hol bizning kunlarimizda ham 
yaqqol namoyon bo’lmoqda. 
Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g’oyalariga asoslanadigan yangi 
dunyoqarashni shakllantirish asosiy vazifa bo’lib turibdi. Zero, inson dunyoqarashini, 
uning asosiy tamoyillarini o’zgartirmasdan, yangi jamiyatni qurish qiyin. Istiqlol 
talablari darajasida falsafiy tafakkurni yangilash vazifalarini bajarish g’oyat 
murakkab bo’lib, quyidagi bir qator muammolarni hal qilishni taqozo etmoqda: 
—
kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga xos g’ayriinsoniy 
tamoyillarni siqib chiqarish; 
—
O’zbekiston falsafasida jahon falsafiy tafakkuri yutuqlaridan yanada 
kengroq foydalanish; 

---

22 
—
bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish jarayonida nafaqat 
oddiy fuqaro, balki ziyoli va falsafa mutaxassislarining ongida hamon saqlanib 
kelayotgan loqaydlik va mutelik kabi kayfiyatlarga barham berish; 
—
ma’naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish jarayonida 
buyuk ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va chuqurroq o’rganish; 
—
falsafiy adabiyotlarni milliy manfaatlarimizga yanada ko’proq moslash, 
qo’llanma va darsliklarimizda milliy g’oya va istiqlol mafkurasi tamoyillarini aks 
ettirish; 
—
istiqlol talablariga mos keluvchi sog’lom g’oyali ma’naviy barkamol 
avlodni tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib borish, ular asosida ta’lim-
tarbiyaning samarali usul va imkoniyatlarini izlab topish; 
—
jahon va Sharq xalqlari falsafiy merosini puxta va chuqur o’rganish, bu 
jarayonda turli g’oya va mafkuralarning davlatlar va xalqlar taqdiriga ta’sirini aniq 
ko’rsatish va shu asosda istiqlol mafkurasining tamoyillarini kishilar ongiga 
singdirish. 
Ana shu masalalarni uyg’un holda hal qilish falsafly dunyoqarashimizni 
yangilashga yordam beradi. 
Bunda, avvalo jamiyatning siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida yuz 
beradigan ijobiy o’zgarishlar uni harakatlantiruvchi, taraqqiy ettiruvchi asosiy omil 
— inson tafakkuri, ruhiyati, his-tuyg’ulariga samarali ta’sir etadi. Shu bilan bog’liq 
ravishda, Vatan va xalq tarixi, ma’naviy-madaniy meros, ona tili, din, milliy turmush 
tarzi, milliy urf-odatlarni ya ngi davrning mohiyat-mazmunidan kelib chiqqan holda 
tiklash, boyitish va milliy g’urur-iftixorning yuksalishida juda ulkan o’rin tutadi. 
XXI asrga kelib, insoniyat g’oyat murakkab, olamshumul muammolar 
qarshisida 
turganligini 
anglay 
boshladi. 
Xususan, 
yadro 
urushi 
xavfi, 
keskinlashayotgan ekologik muammolar, xomashyo va energetika resurslari, Yer 
shari aholisining shiddat bilan o’sib borayotgani, ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, 
sog’liqni saqlash, maorif va madaniyatni, fan-texnika va texnologiyani rivojlantirish 
muammolari yangicha tafakkurni taqozo qilmoqda. Bu masalani milliy va 

---

23 
umuminsoniy falsafiy g’oyalarni, nazariyalarni ishlab chiqmasdan hal qilish mumkin 
emasligi esa tobora aniq bo’lib bormoqda. 
Jamiyat taraqqiyoti va falsafaning rivojlanishi dialektikasi ana shu 
xususiyatlarga asoslanib, o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, 
jamiyatning o’zgarib borish tamoyili falsafiy g’oya, nazariya va ta’limotlar 
o’zgarishini taqozo qiladi. Ikkinchi tomondan, o’zgarayotgan falsafa jamiyat moddiy-
ma’naviy hayot tarzini ilg’ab olib, uning istiqbollarini belgilash, mafkurasini 
shakllantirishda nazariy, uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa, mamlakatimiz 
bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tgan bugungi kunda kishilar tafakkuri va ongida 
saqlanib qolayotgan eskicha fikrlash qoliplarini bartaraf etish, yangi ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni rag’batlantirish, milliy o’zlikni anglash, istiqlol mafkurasini 
shakllantirishda shoshilmay, behuda his-hayajonlarga berilmasdan, aql-zakovat bilan 
ish tutishda falsafaning o’rni va ahamiyati g’oyatda ulkandir. 
Falsafa har qanday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vaziyatda ham 
kishilarni yuksak g’oyaviylik, mustahkam e’tiqod, kelajakka ishonch ruhida 
tarbiyalash bilan birga, ularga murosa va hamkorlik qilish, chigal muammolarni ham 
umummilliy, umuminsoniy manfaatlarni nazarda tutgan holda madaniy va ma’rifiy 
hal etish imkoniyatlarini topishga yordam beradi. 
Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va asosiy 
muammolarini belgilab beradi. Shu ma’noda odam va olam, ularning ibtidosi va 
inlihosi, hayoti va о‘zaro munosabatlari, inson gafakkuri, tabiag va jamiyat 
laraqqiyozining umumiy qonuniyatlari falsafa uchun azaliy muammo.lardir. Shu 
bilan birga, muayyan davrda tug‘iladigan va hal etiladigan о‘tkinchi muammolar ham 
bо‘ladi. Ular abadiy muammo.lar dara jasiga kо‘tarilmasa-da, о‘z davrining pshab va 
ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim ahamiyat kasb etadi. 
Falsafa yangi goyalarning tug‘ilishiga imkon beradi. Hayot, ijtimoiy tajriba 
bilan uzviy bog‘liq holda rivojlapadi. U tarixiy davr bilan mustahkam aloqadorliqda 
taraqqiy etadi. Har bir tarixiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni 
qо‘yadi. Falsafiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tug‘iladi. Aynan ular orqali 
falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va о‘ziga xos xususiyatlari aks etadi. 

---

24 
Masalan, hozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy asoslarini izohlash zarurati shu 
bilan belgilanadi.