Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

7.2. Тоғ жинсларининг деформацияси
 
Тоғ жинслари тектоник кучлар таъсирида турли деформацияга 
учрайди. Тоғ жинсларига четдан таъсир қилувчи кучлар ташқи куч-
лардир. Деформация турлари тоғ жинсларига таъсир қилувчи шу 

---

138 
ташқи кучлар катталиги ва йўналиши, деформацияланиш шароити 
ҳамда тоғ жинсларининг физик хусусиятларига боғлиқ бўлади. 
Тоғ жинсларининг деформацияси деганда уларнинг ташқи 
кучлар таъсирида ўз шакли ва ҳажмини ўзгартириш хусусиятига 
айтилади. Тоғ жинсларининг деформациясида уларнинг ички физик 
хусусиятлари: мустаҳкамлиги, эластиклиги, пластиклиги ва 
мўртлиги каби хоссалари асосий аҳамиятга эга бўлади. 
Тоғ жинсларининг 
мустаҳкамлиги
деб ташқи кучлар таъси-
рига кўрсата оладиган қаршилик қобилиятига айтилади. 
Тоғ жинсларининг 
эластиклиги 
ташқи кучлар таъсирида ўз 
шакли ва ҳажмини ўзгартириши ва бу кучлар таъсири тўхтагандан 
сўнг бирламчи ҳолатига қайтиш хусусиятига эга бўлишини ифода-
лайди. 
Тоғ жинсларининг 
пластиклиги
ташқи кучлар таъсирида 
шакли ва ҳажмининг қайтмас ўзгариши билан белгиланади. 
Тоғ жинсларининг 
мўртлиги 
деб ташқи кучлар таъсирида ях-
литлиги бузилиб, парчаланиш хусусиятига айтилади. 
Деформация турлари
. Тоғ жинсларининг деформацияси ҳосил 
бўлиши босқичлари кетма-кетлиги бўйича эластик, пластик ва мўрт 
деформацияларга бўлинади (41-расм). Улар тоғ жинсларининг элас-
тиклиги, пластиклиги ва мўртлиги хусусиятларидан келиб чиқади. 
Эластик 
дефор-
мация
ташқи кучлар 
таъсирида тоғ жинсла-
ри шакли ва ҳажмининг 
ўзгариши ва шу кучлар 
таъсири 
тўхтагандан 
кейин бирламчи ҳола-
тига 
қайтишидан 
иборат бўлади. Бундай 
деформация 
ташқи 
кучлар 
катталиги 
эластиклик чегарасидан 
ошмаганда содир бўлади. 
Агар тоғ жинсларига таъсир қилувчи ташқи кучлар катталиги 
эластиклик чегарасидан ортиқ бўлиб, бунда уларнинг яҳлитлиги 
бузилмаса, ташқи кучлар таъсири тўхтагандан кейин ҳажмий ва 
шаклий ўзгаришлар бирламчи ҳолатига қайтмаса, қолдиқ деформа-
ция ҳосил бўлади ва у 
пластик деформация
деб юритилади. Бу де-