Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Каустобиолитлар. 
Нефть ва газ, кўмир ва ѐнувчи сланецлар 
ҳамда бошқа табиий органик бирикмалар ер пўстида минерал 
ҳосилаларнинг алоҳида гуруҳини ҳосил қилади. Уларни ѐнувчи 
фойдали қазилмалар ѐки 
каустобиолитлар
дейилади (юнонча – 
«каусто» – ѐнувчи, «биос» – ҳаѐт, «литос» – тош). Улар бирламчи 
манба – тирик мавжудотларнинг қолдиғидан иборат бўлган органик 
моддаларнинг қайта ўзгариши натижасида вужудга келган. 
Барча ѐнувчи фойдали қазилмалар икки йирик: кўмир ва нефт 
қаторига бўлинади. Биринчи гуруҳ асосан органик углероддан, ик-
кинчиси эса углеводороддан таркиб топган. 
31-расм. Рападан чўкмага ўтган туз
кристаллари. 

---

103 
Органик углеродли каустобиолитлар.
 
Органик углеродли 
каустобиолитларга торф, сапропел, ѐнувчи сланецлар ва кўмир 
киради. 
Торф ботқоқликларда ҳосил бўлади. Ботқоқлик ўсимликлари 
(мох, ўтлар) қуриб, ботқоқликнинг кислородсиз тубига чўкади ва 
бактериялар ѐрдамида парчаланади. 
Углеводородли каустобиолитлар.
Нефт таркибида углерод 
(83-87%), водород (12-14%) ва кислород (1,5% гача) бўлиб, 
уларнинг 
миқдори 
кам 
ўзгаради. 
Кўмир 
қаторидаги 
каустобиолитларда эса компонентларнинг миқдор ўзгариши 
сезиларли даражада бўлади. 
 
32-расм. Нефт қазиб олиш. 
 
33- расм. Газ фонтани. 
Нефт тўпланишининг геологик шароитлари турли-тумандир. 
У қумлар, қумтошлар, алевролитлар, оҳактошлар ва бошқа ғовакли 
ҳамда дарзлашган жинслардаги бўшлиқларда тўпланади (32, 33-
расмлар). Одатда бу жинслар денгиз, лагуна-қўлтиқ ва дельта 
ѐтқизиқларидир. 
Қаттиқ 
битумлар 
нефтнинг 
ўзгарган 
(оксидланган) 
маҳсулотлари бўлиб, нефтгазли вилоятларда учрайди. Нефт 
оксидланишининг биринчи босқичида мальта ва кир, кейинги 
босқичида эса асфальт ва озокерит ҳосил бўлади. 
Келиб чиқиши
. Органик углеродли каустобиолитлар ўсимлик 
қолдиқларининг чириши ва кейинги қайта ўзгариши туфайли ҳосил 
бўлади. Нефт ва газ ҳам органик моддаларнинг муайян 
шароитларда қайта ўзгариши туфайли вужудга келади. 
Ишлатилиши.
 
Торф маҳаллий ѐқилғи ва табиий ўғит 
сифатида ишлатилади. Кўмир ѐқилғи сифатида, метал эритишда, 

---

104 
кимѐ саноатида хом ашѐ сифатида қўлланилади. Сунъий мум (цере-
зина) 
тайѐрлашда, 
газламаларга 
сингдиришда 
(брезент), 
медицинада ва б. фойдаланилади. Нефтдан бензин, керосин, 
солярка ва бошқа кўплаб маҳсулотлар олинади. Ёнувчи газлар 
ѐқилғи сифатида ва турли синтетик материаллар: пластик масса, 
сунъий толалар ва б. олиш учун ишлатилади.