Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

24.3. Тўртламчи (антропоген) даври 
 
Энг кейинги, ҳозир давом этиѐтган тўртламчи давр бельгия 
геологи Ж.Денуайе томонидан 1829 йилда ажратилган. Россида бу 

---

416 
термин ўрнига «антропоген даври» деган иборадан фойдаланилади. 
Бу ном А. П. Павлов (1922) томонидан таклиф этилган бўлиб, 
вақтнинг бу оралиғи одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланишини 
таъкидлаш мақсадида фанга киритилган.
Қадимий даврлардан тўртламчи давр бир қанча хусусиятлари 
билан фарқ қилади:
- қадимий табақаларга нисбатан бу давр давомийлигининг 
ҳали якунланмаганлиги сабабли жуда қисқалиги - 1,68 млн йил; 
- тўртламчи давр ѐтқизиқларида одам ва унинг фаолияти 
қолдиқларининг мавжудлиги; 
- иқлимнинг кескин ва кўп марта ўзгариши. Бу хусусиятлар 
умумий ҳолда табиий шароитларнинг, хусусий ҳолда денудация ва 
чўкинди тўпланиш хусусиятларининг ўзгаришига олиб келган. 
Иқлимнинг совиб кетиши қутбий ва қутболди қамбарларида даврий 
равишда қоплама музликларнинг, мўътадил қамбарларда тоғ 
музлигининг 
ва 
паст 
кенгликларда 
намгарчиликнинг 
ривожланишига олиб келган. Иқлим исиб кетган эпохаларда муз 
билан қопланган майдонлар қисқарган, пастки кенгликларда 
қурғоқчилик кучайган; 
- тўртламчи давр давомида шаклланган чўкинди қопламаси 
бутун ер юзасида: қуруқликда ҳам, денгиз ва океанлар тубида ҳам 
тарқалган; 
- тўртламчи ѐшидаги чўкинди ѐтқизиқлар учун кесмаларининг 
мураккаб тузилганлиги, фацияларининг хилма-хиллиги ва 
литологик таркибининг тез ўзгарувчанлиги, шаклланишининг 
нисбатан қисқа вақтлилиги, чўкинди тўпланиш тезлиги 
юқорилигида ѐтқизиқлар қалинлигининг пастлиги. 
Геохронологик табақалари. 
Узоқ вақт давомида тўртламчи 
даврни иккита эпохага: плейстоцен ва голоценга бўлишган. 
«Плейстоцен» (юнонча «плейстон» - энг янги) атамаси Ч.Лайел 
(1839) томонидан учламчи даврнинг тўртламчи эпохаси учун 
таклиф этилган. Кейинчалик бу ном тўртламчи даврнинг синоними 
бўлиб қолди. Голоцен (юнонча «голѐс» - ҳаммаси ва «кэнос» - янги) 
Э.Ог томонидан тўртламчи даврнинг кечки эпохаси сифатида 
ажратилган.
Ҳозирги вақтда «звено» атамасидан фойдаланилади. Эрта, 
ўрта ва кечки звенолар биргаликда плейстоцен деб, давомийлиги 10 
минг йилни ташкил этувчи кейинги вақт оралиғи голоцен деб 

---

417 
аталади. Ҳозирги вақтда иқлим-стратиграфик усул билан бир 
қаторда кесмаларни табақалаш ва таққослаш учун палеонтологик, 
литологик ва геохронологик, хусусан радиоуглерод, усулларидан 
фойдаланилади. Кейинги вақтларда палеомагнит усули кенг 
қўлланилмоқда. 
Геодинамикаси.
Миоценнинг 
охирларида фаоллашган 
Ернинг ҳаракатчан қамбарларида тоғларнинг ўсиши тўртламчи 
даврда ўзининг кульминациясига етган ва баланд тоғли рельеф 
вужудга келган. Бу ўз навбатида тоғ музликларининг 
ривожланишига имкон яратган. Атлантика океани кенгайиб, 
ҳозирги кўринишга эга бўлган (203-расм)