Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Токембрийнинг умумий табақаланиши. 
Токембрий Ер 
тарихининг 3,5 млрд йилдан ортиғини ўз ичига олади. Токембрий 
ѐтқизиқларини табақалашдаги қийинчилик бу вақт оралиғида 
организмлар деярли яшамаганлиги билан боғлиқ. Шунинг учун 
токембрийни 
табақалашда 
учта 
турлича 
ѐндошувдан 
фойдаланилади: 
- структуравий-моддий; 
- хронометрик; 
- хроностратиграфик.
Токембрий ѐтқизиқларини табақалашда энг истиқболли бўлиб 
тарихий-геологик усул саналади. Бунда изотопли геохронологиядан 
албатта фойдаланиш кўзда тутилади. Токембрийда содир бўлган 
вақеаларнинг муҳимлигини ҳисобга олган ҳолда архей учта: эрта 
(бундан 4,0 - 3,5 млрд йил олдин) ўрта (бундан 3,5 - 3,0 млрд йил 
олдин) ва кечки (бундан 3,0 - 2,5 млрд йил олдин) эонларга 
бўлинади.
20 боб. АРХЕЙ АКРОНИ
Америкалик геолог Ж. Дана 1872 йили энг қадимий 
метаморфик ҳосилаларни архей (лотинча «археос» - қадимий) деб 
атаган. Материклар юзасида очилиб ѐтувчи энг қадимий жинслар 
архей акронида ҳосил бўлган. Бу жинсларни таниш қийин, чунки 
уларнинг очилмалари жуда тарқоқ жойлашган ва кўп ҳолларда 
катта қалинликдаги ўзидан ѐшроқ жинслар билан қопланган. Улар 
бирламчи кўринишини тиклаб бўлмайдиган даражада кучли 
метаморфизмга учраган. Ўтмишдаги давомий денудация 
босқичларида бу жинсларнинг катта қалинликдаги қисми 

---

347 
емирилиб кетган, сақланиб қолган қисмида органик қолдиқлар 
деярли учрамайди ва шунинг учун ҳам уларни таққослаш жуда 
қийин ѐки умуман иложи йўқ. Энг қадимий архей жинслари, 
эҳтимол, кучли метаморфизмга учраган чўкинди жинслар 
ҳисобланади, улар қоплаб ѐтган янада қадимий жинслар кўп 
сонли магматик интрузиялар туфайли эриб кетган. Шунинг учун 
ҳам ҳозиргача бирламчи ер пўстининг излари топилмаган.
Шимолий Америкада ер юзасида архей жинсларнинг иккита 
катта очилмаси мавжуд. Улардан бири – Канада қалқони – Гудзон 
кўрфазининг ҳар иккала томони бўйлаб Канаданинг марказий 
қисмида жойлашган. Баъзи жойларда архей жинслари ѐшроқ 
ѐтқизиқлар билан қопланган бўлсада, Канада қалқони ҳудудининг 
катта қисмида улар ер юзасида очилиб ѐтади. Бу районда маълум 
бўлган энг қадимий жинслар лавалар билан алмашиниб ѐтувчи 
мармарлар, аспидли ва кристалли сланецлардан иборат. Дастлаб 
бу ерда оҳактошлар ва гилли сланецлар ҳосил бўлган ва лавалар 
билан қопланган. Кейинчалик бу жинслар йирик гранитли 
интрузиялар ѐриб кириши билан кечган кўламли тектоник кучлар 
таъсирига учраган. Оқибатда чўкинди жинсларнинг қатламалари 
кучли даражада метаморфик ўзгарган. Узоқ давом этган 
денудация давридан сўнг бу жинслар баъзи жойларда ер юзасида 
очилиб қолган.
Архей жинсларининг очилмалари Қояли тоғларда ҳам 
мавжуд бўлиб, бунда улар кўпчилик тоғ тизмаларининг 
ўркачларини ва алоҳида чўққиларини ташкил этади. Бу ердаги 
ѐшроқ жинслар денудация туфайли ювилиб кетган.
Европада архей жинслари Норвегия, Швеция, Финляндия ва 
Россиянинг бир қисмини қамраб олган Болтиқ қалқонида очилиб 
ѐтади. Улар гранитлар ва кучли метаморфизмга учраган чўкинди 
жинслардан иборат. Архей жинсларининг очилмалари Сибирнинг 
жануби ва жанубий-ғарбида, Хитой, Ғарбий Австралия, Африка 
ва Жанубий Американинг шимолий-шарқида ҳам мавжуд. 
Бактерия ва бир ҳужайрали кўк-яшил сувўтлари колонияларининг 
қадимий ҳаѐт излари Жанубий Африка (Зимбабве) ва Онтарио 
ўлкасида (Канада) архей жинсларида топилган.