|
Континентал пўстда қандай структуралар мавжуд?
Ўртаокеан тизмалари қандай ҳосил бўлган?
Континентал рифтларга мисол келтиринг.
Океан рифтига мисол келтиринг.
Дивергент чегаралар конвергент чегаралардан қандай хусусияти
билан фарқ қилади?
Литосфера плиталари тектоникаси назариясининг асосчиси
ким?
Оролли ѐйлар қанақа структура?
166
9 боб. ЗИЛЗИЛА
9.1. Зилзила ҳақида умумий маълумотлар
Ернинг ички қисмидан сиртига томон йўналган кучланиш
таъсирида ер пўстининг айрим жойларида тўсатдан ер
силкинишига
зилзила
дейилади. Зилзила - табиатда содир
бўладиган энг хавфли ҳодисаларнинг биридир.
Тўфонлар, сув босиш, кўчкилар сингари табиат ҳодисалари
инсониятга катта кулфат келтиради. Лекин уларнинг орасида энг
даҳшатлиси зилзиладир. Ҳеч бир катаклизм зилзиладек вайронага
олиб келмайди ва инсонлар ҳаѐтига зомин бўлмайди. ЮНЕСКО
маълумотига кўра зилзила келтирадиган иқтисодий зарар ва
инсонлар орасидаги қурбонлар бўйича табиий офатларнинг
ичида биринчи ўринни эгаллайди.
Ҳар бир одам зилзила нима эканлигини билади, аммо у нима
сабабдан келиб чиқишини билмайди. Вулкан отилиши, тоғларда
кўчки ривожланиши, йирик метеоритнинг ерга урилиши, ядро бом-
баси портлаши, фойдали қазилмаларни қазиб олиш – буларнинг
барчаси зилзилага сабабчи бўлиши мумкин. Аммо бунда литосфера
плиталарининг ҳаракати етакчи аҳамиятга эга. Бундай плиталар-
нинг туташиш чегараларида зилзилаларни келтириб чиқарувчи
тектоник
кучланиш
тўпланади.
Плиталар
бир-биридан
ўзоқлашиши,
туташиш
чегаралари
бўйлаб
қарама-қарши
йўналишларда силжиши, бир-бирининг устига сурилиб чиқиши
мумкин. Шу туфайли ер юзасида турли рельеф шаклланади.
Литосфера плиталарининг баъзи жойларида зилзила келтириб
чиқарувчи ер ѐриқларининг вужудга келиши ѐки муайян қисмининг
кўтарилиши кузатилади.
Тоғли рельефга эга бўлган минтақалар энг сейсмофаол
ҳудудлар ҳисобланади. Хитой, Япония, Чили, Перу, Ўрта Осиѐ
шулар жумласидандир. Бу жойларда энг йирик талофатларга олиб
келган ва минглаб одамларнинг ҳаѐтига зомин бўлган зилзилалар
содир бўлган. Масалан, ХХ асрдаги энг кучли зилзила 1976 йил-
нинг 28 июлида Хитойда содир бўлган. Гипоцентри Тиѐн-Шон
шаҳри остида бўлган бу зилзила 650 мингдан ортиқ кишиларнинг
ҳаѐтдан кўз юмишига сабабчи бўлган. Улкан дарзликлар бутун
167
уйларни, поездларни домига тортиб кетган, темир йўлларни қирқиб
ўтган.
1966 йилдаги Тошкент зилзиласи Ўрта ер денгизи
минтақасида жойлашган бўлиб, унинг сабаблари чуқур
ўрганилган ва алоҳида китоб қилиб чоп этилган.
1966 йил 26 апрел эрталаб маҳаллий вақт билан соат 5
дан 23 минут ўтганда Тошкентда кучли зилзила тинч
чуйқудаги аҳолини ўйғотиб юборган. Зилзила тўлқинлари
биринчи зарбасининг кучи эпицентрда 7,5 - 8 балл (5,3
магнитудадан ортиқроқ) бўлган. Унинг эпицентри шаҳарнинг
марказида, гипоцентри эса 9 - 10 км чуқурликда жойлашган.
Бу зилзила натижасида 7 баллга мўлжалланган иморатларда
дарз кетиш ва ҳатто қулаш ҳодисалари рўй берган. Биринчи
зилзила зарбасидан кейин 4 ой давомида Тошкент сейсмик
станцияси 800 мартадан ортиқ силкиниш бўлганлигини қайд
этган. Бундан 5 таси: 10.05; 24.05; 5.06; 29.06 ва 4.07 да бўлиб,
7 баллдан кам бўлмаган, уларнинг магнитудаси 4,5 - 3,5 га
тенг бўлган.
Тошкент
зилзиласининг
даҳшати
ҳали
кўпчилик
аҳолининг ѐдидан кўтарилганича йўқ. Бир неча дақиқада
шаҳарни
чанг-тўзон
босиб,
кўпгина
халқ
хўжалиги
объектлари, турар-жой бинолари вайронага айланган.
Ўлкамизда содир бўлган зилзилалар ҳақидаги дастлабки
маълумотлар Абу Сайд Гардизийнинг «Китоби Зайн ал-
Ахбор»идан Фарғонадаги зилзила ҳақида, Заҳириддин
Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома»сида Фарғона, Андижон,
Тошкент, Зарафшон ва Самарқанд шаҳарларида содир бўлган
кучли зилзилалар ҳақида ѐзиб қолдирилган.
XX аср бошида тарихга «Андижон фожиаси» деб
муҳрланган Андижон зилзиласи (3 декабр 1902 й.) 50 минг
аҳоли яшайдиган шаҳарни бир неча сонияда вайронага
айлантирган.
Ўрта
Осиѐда
зилзилалар
ҳақида
қадимги
тарихшуносларнинг,
ҳинд
ва
араб
сайѐҳларининг
қўлѐзмаларида, Абу Али Ибн Сино ва бошка ўзбек
олимларининг китобларида қайд қилинган. Заҳириддин
Муҳаммад Бобур (XVI - аср бошида) Қандаҳор (Афғонистон)
шаҳридаги зилзилани бундай тасвирлайди: «Бу дамда андоқ
зилзила бўлдики... Шаҳарда ва қишлоқларда кўп уйлар текис
168
бўлиб, уй ва том остида қолиб ўлгани кўп бўлиб эди, баъзи
тарафи белча паст ѐрилган. Ерга баъзи ерда киши сиғар эди.
Зилзила бўлган замон тоғларнинг «бошидан» туфон
кўтарилди». Шу билан бирга Заҳриддин Муҳаммад Бобур бир
кунда 33 марта зилзила бўлганини ва у бир йилча такрорланиб
турганини кўрсатиб ўтган.
XIX - асрнинг иккинчи ярмида Тошкентда яшаган бир
ѐзувчи ўзининг тожик - форс тилида ѐзилган «Тарихи жадидаи
Тошкент» (Тошкентнинг янги тарихи») асарида қуйидаги
сатрларни ѐзади: «Тошкент шаҳрида кучли зилзила воқеа
бўлди, мозорларнинг 11 гумбази, ҳазрат Ахрор валий масжиди
Жомийнинг (Чорсудаги) гумбази кунфаякун бўлди, кўп
кишилар ғафлатда ѐтган эди, аҳоли иморатлар тагида қолди.
Баракхоҳ мадрасаси гумбази тагида 4 толиби илм муллабачча
ҳалокатга етди. Кучли силкиниш 4 дақиқа давом этди. Зилзила
тинчигандан кейин ҳам кечалари бедор бўлган кишиларга
қарийиб бир ой давомида ер ҳаракати маълум бўлиб турди».
Зилзила ҳодисасини сейсмология фани ўрганади. Зилзила ер
пўстининг остки қисмидаги, жумладан, мантиядаги моддаларнинг
сараланиш жараѐнида вужудга келади. Бунда ҳосил бўлган теб-
ранма тўлқинли ҳаракатлар зилзила марказидан атрофга ва ер
юзаси бўйлаб тарқалади. Зилзиланинг дастлабки ҳаракатидан
кейин ҳам ер ичида сақланиб қолган ортиқча энергия эвазига ер
пўстининг айрим қисмлари маълум вақтгача бот-бот тебраниб
туради. Ер сиртининг тебраниши, унга ички қатламлардан ўтиб ке-
лувчи эластик тўлқинларнинг урилишидан келиб чиқади.
Агар зилзила марказидан йўналган тўлқин ер сиртига тик ѐки
унга яқин бурчак остида урилса, ер устидаги жисмлар юқорига
кўтарилиб-тушади. Тўлқин қия урилганда эса ер устидаги жисмлар
горизонтал йўналишда сурилади, баъзан улар қайиққа ўхшаб
чайқалади, дарахтлар оғиб, яна тикланади, иморат безаклари кўчиб
тушади.
Зилзилаларни таҳлил қилишда зилзила ўчоғи, гипоцентр,
эпицентр, изосейст ва бошқа тушунчалардан фойдаланилади (58-
расм).
Зилзила ўчоғи
– бу ер қаърида оний бузилишга учрайдиган тоғ
жинсларининг ҳажми.
169
Ер ичидаги зилзила маркази -
гипоцентр,
унинг ер юзаси-
даги проекцияси - фокуси
эпицентр
деб аталади.
Изосейст
–
тебранишлар кучи тенг бўлган чизиқ.
Литосфера
ва
астеносферадан
таркиб
топган
тектоносферада
бундай жараѐнлар натижа-
сида гипоцентрда механик
энергия ҳосил бўлади. Бу
энергия гипоцентр атрофи-
даги қатламларга эластик
тўлқинлар тарзида ѐйилади.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
