Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
9.3. Зилзилаларнинг ер шарида тарқалиши. 
 
Бир неча юз йиллар давомида тўпланган маълумотлар 
зилзилалар планетамизнинг айрим сейсмик зоналарда кўп 
содир бўлишини кўрсатади. Сейсмик зоналар асосан 
геосинклинал 
минтақаларга тўғри келади. Ер юзаси рельефини 
бузувчи зилзилаларнинг кўпи Пиреней, Альп, Апеннин, 
Карпат, Балқон, Кавказ тоғларида ва Ўрта Осиѐнинг тоғли 
районлари, Ҳиндиқуш, Ҳимолай тоғларида ва Тинч океан 
ҳалқасида содир бўлади. Бутунлай ѐки деярли зилзила 
бўлмайдиган ҳудудлар ҳам мавжуд. Бундай ҳудудлар 
(Германия ва Польша пасттекисликлари, Россия текислиги, 
59-расм. Сейсмографнинг тузи-
лиши ва сейсмограмма.

---

174 
Финландия, Кола яримороли, Канада, Бразилия текисликлари) 
асейсмик
ўлкалар деб аталади. Ер шарида содир бўладиган 
зилзилалар ер пўстининг асосан икки йирик ҳаракатчан 
минтақасида жойлашган (60-расм). 
1. 
Тинч океани минтақасидаги
зилзилалар барча 
зилзилаларнинг 80% ини ташкил этади. Бу минтақа энг чуқур 
ер ѐриғи ўтган жойларни ўз ичига олиб, ундаги зилзилалар 
гипоцентрининг чуқурлиги 700 км гача боради. Айниқса, 
Японияда кузатилувчи кучли зилзилалар бунга яққол мисол 
бўлади.
 
60-расм. Ер шари юзасида сейсмик минтақаларнинг жойлашиши.
 
2. 
Ўрта ер денгизи - Индонезия минтақаси
. Бу минтақага 
барча зилзилаларнинг 12% тўғри келади. У Индонезиянинг 
жанубий-шарқдидан бошланиб, ғарбга томон Ҳимолай 
тоғлари орқали Тиѐн-Шон ва Помирга, Афғонистон ва Эрон 
орқали Кавказ тоғларига ўтади. Кавказда Қора денгиз 
соҳиллари бўйлаб иккига бўлинади: бир қисми шимолий - 
ғарбда Қрим, Карпат, Альп, Пиреней тоғлари орқали 
Атлантика океанига туташади, иккинчи қисми эса жанубий - 
ғарбга томон йўналиб, Ўрта ер денгизнинг жанубий ва 

---

175 
шимолий соҳиллари бўйлаб, у ҳам Атлантика океанига 
чиқади. 
Зилзилаларнинг қолган қисми икки кенжа минтақага 
тўғри келади. Буларнинг бири Шимолий ва Жанубий 
Американи, иккинчиси Қизил денгиз бўйлаб Африканинг 
шимолий-ғарбини, Арабистонни ва Ҳиндистонни ўз ичига 
қамраб олади. Булардан ташқари, Атлантика океани остидаги 
рифт (планетар ер ѐриғи) зонаси Исландиядан Бува оролигача 
чўзилади. Умуман зилзила бўлмайдиган жой Ер шарида йўқ 
деса бўлади.
Илмий маълумотлар шуни кўрсатадики, сейсмик фаоллик 
кузатиладиган жойларда зилзилалар маълум қонуниятлар 
асосида такрорланади. Ҳалокатли зилзилалар ер шарида ҳар 
100 йилда бир марта содир бўлиши олимлар томонидан 
аниқланган. 
Биргина XX аср якунида юз берган Эрон (1990) 
зилзиласида 50 минг, Туркиядаги (1999) зилзила чоғида 45 
мингдан ортиқ одамнинг жабрланиши табиий офатлар ичида 
энг кам тарқалган зилзила нечоғли катта кучга эга 
эканлигидан далолат беради. 
1911 йилда Олмаота шаҳари яқинида зилзила содир 
бўлган, аммо унинг эпицентри аҳоли яшайдиган жойдан 
узоқлиги сабабли бинолар деярли бузилмаган, 1948 йил 6 
октябрда рўй берган Ашгабад зилзиласи кучли зилзилалардан 
бўлиб, унинг тўлқин зарбаларини Москва, Тошкент, 
Самарқанд, Душанба ва бошқа шаҳарлардаги сейсмик 
станциялар сезган. 
Юқорида қайд қилинган зилзилалар Ҳинди-Хитой 
плитаси Евросиѐ плитаси билан туташган жойда, Тиѐн-Шон ва 
Помир тоғларида вужудга келган. Ҳозирги замон ер 
ҳаракатлари бу жойларда кескин ва фаол бўлганлиги туфайли 
уларда зилзилалар нисбатан кўпроқ учрайди.