Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

Ўзбек адабий тили ва диалектлари автономияси ва гетерономияси. 
Ҳозирги ўзбек адабий тили меъёрларининг шаклланиб, такомиллашиб 
бориши узоқ тарихнинг маҳсулидир. Ўзбек адабий тили тараққиётига 
шеваларга хос нутқий воситаларининг таъсири ҳар бир даврларда турлича 
бўлган. Ўзбекларнинг элат, халқ ва миллат бўлиб ташкил топиш жараёнида 
маҳаллий шевалар умумхалқ тилининг асоси ва муҳим манбаи бўлиб хизмат 
қилди. Шуни алоҳида айтиш мумкинки, ХI асрдан бошлаб шакллана 
бошлаган ўзбек адабий тили даврлар оша ўзининг ривожланиши жараёнида 
жуда мураккаб тараққиёт йўлини босиб ўтди. Ўзбек адабий тилининг 
шаклланиб боришида ҳар бир даврнинг тарихий шароити, ривожланиш 
хусусиятларини таъсири бўлди. 
Маълумки, ҳар бир шева лексикасининг асосий луғат фонди ва луғат 
таркиби ўша халқ ҳаётининг барча жабҳаларидан маълумот берувчи ноёб 
хазинадир Бугунги ўзбек тили шеваларининг лексикаси ўзбек халқининг 
тарихини, унинг ҳаёт йўлини, бошқа халқлар билан маданий-иқтисодий 
алоқаларини, ишлаб чиқариш усулларини, унинг дунёқараши, борлиққа 
муносабати, касб-кори, урф-одати, расм русмларини ўзида яхши акс 
эттиради. Шу маънода ҳам ҳар бир сўз тарихдир. Ҳар бир сўзда эса ўша 
шевада сўзлашувчи халқ тарихининг кичик бир мазмуни мужассам. Ўзбек 
шеваларининг тараққиёт тарихига назар ташласак, у ўзбек тилининг 
тарихига нисбатан жуда қадимий эканлигининг гувоҳи бўламиз.
Ўзбек тили мана шу шевалар асосида ривожланиб,бойиб тараққий этиб 
келган.Тил ва шеваларнинг ўртасидаги муносабатларни асослаш жараёнида 
автономия
терминини Ж.К.Чамберс,Петер Трудгиллар олиб кирдилар.Бу 

---

145 
термин тил ва шеваларнинг мустақил фаолият юритишига нисбатан 
қўлланади.Буни ўзбек тили ва унинг шевалари ўртасидаги мустақил 
фаолияти билан изоҳлаш мумкин. 
Ўзбекистондан бошқа ҳудудлардаги ўзбек тили ва диалектлари 
ўртасида ўхшаш ва фарқли томонлар мавжуд.Ўзбек тили амалда бўлган
Афғонистонда Ўзбекистондаги адабий тилнинг қонуниятларини сақлаб 
қолган, луғат фондида муштараклик бор. Аммо уларнинг диалектлари 
ўртасида фарқлар мавжуд.Бу жиҳатдан эса у ердаги адабий тил ва 
диалектлар
гетерономик 
муносабатда бўлади,яъни тўлиқ мустақил эмас. 
Ҳар бир тилнинг ўрганилиш даражаси,унинг ички қонуниятларини 
билиш,шу тилнинг шеваларини тавсифлаш,уларда сақланиб келаётган
бойликларни аниқлаш билан узвийдир, албатта.