Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

Адабий тилда муқобили йўқ диалектал туб сўзлар. 
Диалектал 
сўзларни луғавий таркибига кўра тадқиқ қилиш, шеваларда узоқ даврлар 
мобайнида қўлланилиб келган лаҳжавий сўзларнинг моҳиятини очиб 
беради. Шеваларда шундай сўзлар борки, улар тузилиши, ҳам маъноси 
билан, ўзининг фонетик ва морфологик таркиби жиҳатдан адабий тил 

---

136 
лексикасидан фарқланади ва адабий тилда учрамайди. Шеваларда ўрикнинг 
қуритилганини 
ғолън 
сўзи ифодалайди. Ўзбек адабий тилидаги 
топилмайдиган нодир нарса сўзини ифодалаш учун шевада 
əнзърəт 
сўзи 
ишлатилади. Бу сўз билан биргаликда 
əвлъйɔ
сўзи ҳам ишлатилади. Шевада 
қўлланиладиган, адабий тилда учрамайдиган диалектал сўзларга яна 
қуйидагиларни келтириш мумкин. Масалан: тишнинг милки 

вəрə 
; майда 
тош ~
 шəғəл
- 
чəғър
; эски пахта 

чəвғут
; қора рангга ивитилган ип чизғич 

рəжжə
сўзлари орқали ифодаланади. Устə сънчнъ узунасъгə рəжжə тɔртъп 
улчəдъ. чоғ. : Бух. ражжа (тож. рачча) - қора рангга бўялган ип чизғич. 
Шеваларда ёстиқнинг узунроқ шаклдагиси 
лолə
деб юритилади. Ёки шевада 
деҳқончилик маҳсулотлари сақланадиган жойни 
хəммə
сўзи ифодалайди.
Ўзбек шевалари лексикасининг адабий тилда учрамайдиган бундай 
лаҳжавий сўзлари ўзининг қадимги шакл ва маъносини йўқотмаган ҳолда 
қўлланилиб келинмоқда.
Адабий тилда муқобили йўқ диалектал ясама сўзлар. 
Адабий тилда 
учрамайдиган шевалардаги бир қатор сўзлар тузилиши жиҳатидан ясама ёки 
қўшма бўлади. Бу сўзларнинг таркибидаги морфема ёки компонентлардан 
бири адабий тилга маълум ёки маълум бўлмаслиги мумкин. Улар қандай 
тузилишидан қатъий назар лексик бирлик сифатида адабий тилда 
учрамайди. Улар қуйидаги кўринишга эга:
а) диалектал сўз ўзбек адабий тилидаги компонентлардан тузилиши 
мумкин. Бундай ҳолат қўшма сўзлар таркибида учрайди. Мас. : Қадим-
қадимдан ёш қиз болалар ўртасида