taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗annan son` Araldan Esim xan ketiwge ma`jbu`r boladɩ, SHerg‗azɩ
xan Arallɩlardɩ bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisedi. Arallɩlar 1723-jɩlɩ SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ tag‗ɩda
ko`teriliske shɩg‗ɩp, usɩ ko`terilistin` waqtɩnda SHerg‗azi xan o`ltiriledi. Bul ko`teriliske
basshɩlɩq etken SHaxtemir o`zinin` Xiywag‗a xan bolɩw niyetine erise almadɩ. SHerg‗azɩ xan
o`lgennen son` Xiywa taxtɩ Elbars xannɩn` qolɩna o`tti. Arallɩlar jen`iliske ushɩradɩ. Elbars
xang‗a Arallɩlar menen birge qaraqalpaqlar da bag‗ɩng‗an.
Arallɩ qaraqalpaqlar ha`m o`zbekler XVIII a`sirde usɩnday siyasiy waqɩyalardɩ basɩnan keshirgen
ha`m usɩ waqɩyalarg‗a belsene qatnasqan. XVIII a`sirdin` 2-yarɩmɩnda Sɩrda`rya boyɩndag‗ɩ
to`mengi qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi Arallɩ qaraqalpaqlarg‗a ko`ship kelip qosɩla baslag‗an.
Bulardɩn` ko`ship keliwin XVIII a`sirdin` 40-jɩllarɩnan baslang‗an. Sɩrda`ryanɩn` boyɩndag‗ɩ
to`mengi qaraqalpaqlar menen qazaqlar kishi ju`zi xanlɩg‗ɩ ortasɩndag‗ɩ urɩslar sebep bolg‗an.
Qaraqalpaqlar menen Rossiya arasɩndag‗ɩ baylanɩslar o`zinin` sag‗asɩn erte waqɩtlardan
baslag‗an. Bul Rossiyanɩn` a`sirler boyɩ alɩp barg‗an koloniallɩq siyasatɩnan kelip shɩqqan.
Rossiya XVI a`sirdin` ortalarɩnda Qazan ha`m Astraxan xanlɩg‗ɩn basɩp alɩp onɩn` aymaqlarɩn
o`zinin` ma`mleketinin` quramɩna qosɩp aladɩ. Onnan keyin
de Rossiya Orta Aziya menen
baylanɩs ornatɩwg‗a ha`m olardɩn` aymag‗ɩ esabɩnan o`z ma`mleketinin` aymaqlarɩn ken`eytiwge
bag‗darlang‗an bir qansha ila`jlardɩ isledi. Moskva patshalɩg‗ɩ Volga da`ryasi boylap sawda
jollarɩn o`z qolɩna alg‗annan keyin Orta Aziya bazarlarɩna qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ arttɩ. Onɩn` anɩq mɩsalɩ
etip 1558-1559 jɩllarɩ Antoni Jenkinson ismli Angliyalɩ sawdagerdin` Moskva patshalɩg‗ɩ arqalɩ
Buxarag‗a ha`m Xiywag‗a keliwin ha`m sawda isleri menen shug‗ɩllanɩwɩn aytɩwg‗a boladɩ.
Rossiya patshalɩg‗ɩ XVII a`sirde Orta Aziya xanlɩqlarɩ menen o`zinin` elshilik baylanɩslarɩn
ku`sheytedi. Tek XVII a`sirdin` o`zinde g‗ana Rossiyag‗a Orta Aziyadan 17 ma`rte elshiler
kelgen. Usɩ a`sirde Rossiyanɩn` ko`plegen qalalarɩnda yarmarkalar sho`lkemlestirilgen. Solardan
Nijniy Novgorod yarmarkasi u`lken a`hmiyetke iye bolɩp, Orta Aziyalɩ
sawdagerler bul
yarmarkalarg‗a o`zlerinin` zatlarɩ menen qatnasɩp otɩrg‗an. XVII a`sirlerde sawda ha`m elshilik
baylanɩslarɩ XVIII a`sirdegi siyasiy ha`m ma`deniy baylanɩslardɩn` rawajlanɩwɩna u`lken negiz
bolɩp xizmet etken. XVIII a`sirden baslap Rossiya ha`m Orta Aziya xanlɩqlarɩ arasɩnda siyasiy
qatnasɩqlar rawajlang‗an. Rossiya a`sirese, Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya jerlerin teren`
biliwge, onɩn` baylɩqlarɩn o`zlestiriwge qɩzɩqqan. Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq
Aziya
jerlerine ilimiy ekspeditsiyalar jiberile baslag‗an. Usɩnday ekspeditsiyalardɩn` biri Bekovich-
CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩnda sho`lkemlestiriledi.
Bul ekspeditsiyag‗a A`miwda`ryanɩn` Kaspiy ten`izine aqqan eski an`g‗arɩn izertlew,
Xiywa ha`m Buxara xanlɩg‗ɩn Rossiyag‗a bag‗ɩndɩrɩw, A`miwda`ryanɩn` Aral ten`izine
quyarlɩg‗ɩnda qala salɩw, altɩn ka`nlerin iyelew, Hindistang‗a baratug‗ɩn sawda jolɩn u`yreniw
sɩyaqlɩ wazɩypalar ju`kleydi. Ekspeditsiya 6000 adamnan aslam a`skerlerden turɩp, olardɩn` 19
tobɩ bolg‗an. Olar 138 kemege iye bolg‗an. Bunday ku`shli qurallang‗an armiya menen 1717- jɩlɩ
ba`ha`rde Xiywag‗a atlanadɩ. Olar Xiywa a`skerleri menen u`sh ku`n dawamɩnda urɩslar alɩp
baradɩ. Xiywa xanɩ SHerg‗azɩ xan ashɩq urɩsta shɩg‗ɩnnɩn` ko`p bolɩwɩn esapqa alɩp hiyle
qollanɩwdɩ maqul ko`redi. 0l hiyle jolɩ menen rus a`skerlerin qolg‗a tu`siriw
maqsetinde
so`ylesiwler ju`rgizedi. Usɩ so`ylesiwler barɩsɩnda ruslardɩ bes bo`limge bo`lip, Xiywa
a`tirapɩndag‗ɩ qalalarg‗a ornalastɩradɩ. Olardɩ Xiywa a`skerleri 1717-jɩlɩ 29
-
avgust ku`ni qirɩp
taslaydɩ. Bekovich-CHerkasskiy de o`ltiriledi.
Bekovich CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ekspeditsiya ag‗zalarɩnɩn` ju`rgizgen is is
ju`rgizgen isleri o`zinin` sa`tsiz bolɩwɩna
qaramastan, Rossiyanɩn` Oraylɩq Aziyanɩ iyelewge
qaratɩlg‗an da`slepki a`skeriy atlanɩsɩ bolg‗an.
Bunnan son` da Rossiya hu`kimeti Orta Aziyanɩ qolg‗a kirgiziw pikirinen qaytpaydɩ. Biraq
endi olar a`skeriy ku`sh penen emes, al diplomatiyalɩq jol menen iske asɩrmaqshɩ boladɩ. Usɩ
maqsette olar qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar menen jaqɩnlasɩwg‗a ha`reket etedi.
Qaraqalpaqlar menen Rossiya ortasɩndag‗ɩ qarɩm-qatnasɩqlar qaraqalpaq xanɩ bolg‗an
Eshmuxamumed waqɩnda bir qansha da`rejede janlang‗an. Ol Rossiya imperatorɩ Petr
I menen
awqam du`ziw arqalɩ sol da`wirde qaraqalpaqlarg‗a Jong‗arlar ta`repinen do`ngen qa`wipten
qutɩlɩwg‗a umtɩlg‗an.
Qaraqalpaqlarg‗a juwap retinde qaraqalpaqlar arasɩna 1721-jɩlɩ Rossiyadan D. T. Vershinin
basshɩlɩg‗ɩnda elshiler keledi. Olardɩn` maqseti birinshiden, qaraqalpaqlar arasɩndag‗ɩ rus
tutqɩnlarɩn tutqɩnnan azat etip, Rossiyag‗a qaytarɩw bolsa, ekinshiden qaraqalpaqlardɩ rus
patshalɩg‗ɩ quramɩna o`tkeriw bolg‗an. Bul ha`reketler haqɩyqɩy na`tiyjege erise almaydi.
Qaraqalpaqlar 1725-jɩlɩ tag‗ɩ da o`z elshisin Rossiyag‗a jiberip, usɩ elshileri arqalɩ Rossiya
menen qatnasɩqtɩ jaqsɩlawg‗a ha`reket etedi. Olardɩn` jazg‗an xatlarɩnda qaraqalpaqlardɩn` Ufa
qalasɩnda bashqurtlar ha`m qalmaqlar menen qatnasɩqlardɩ jaqsɩlaw tuwralɩ sha`rtnama
du`zgenligi bayanlanadi.
XVIII a`sirdin` 20-30-jɩllarɩnda qazaq xanɩ Abulxayɩr Rossiya menen siyasiy baylanɩslar
ornatɩwg‗a belsendilik penen kirisken. Bunda Rossiya ma`mleketinin` ja`rdemi arqalɩ
qazaq
dalasɩna hu`jim etip atɩrg‗an Jon`g‗arlardɩn` topɩlɩsɩnan o`z xanlɩg‗ɩn aman alɩp qalmaqshɩ
bolg‗an Abulxayɩr xan Sankt-Peterburqa bir neshe ma`rtebe o`zinin` elshilerin jiberedi.
1731-jɩlɩ Abalxayɩrxang‗a M.Tevkelev basshɩlɩg‗ɩnda Rossiya elshileri kelgen. Bul
da`wirde Abulxayɩrxan basshɩlɩq etken qazaqtɩn` kishi Ju`zinin` otɩrg‗an aymaqlarɩ
qaraqalpaqlarg‗a ju`da` jaqɩn bolg‗an. Sonlɩqtan M.Tevkelev qaraqalpaqlar arasvnda da bolvp,
qaraqalpaqlar menen so`ylesiwler ju`rgizgen.
1730-1740-jvllarv Sankt-Peterburg qalasɩna ko`plegen qaraqalpaq elshileri kelip,
Rossiyanɩn` basshɩlarɩ menen so`ylesiwler ju`rgizgen. Biraq bul so`ylesiwlerden hesh qanday
juwmaq shɩqpaydɩ. Qaraqalpaq jerleri sɩrtqɩ topɩlɩslardan qutɩla almadɩ. Jong‗ar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ
Jon`g‗ar ma`mleketinin` 1750-jɩllardɩn` ortalarɩnda Sin imperiyasi ta`repinen qɩyratɩlg‗ang‗a
shekem dawam ete berdi.
Qaraqalpaqlar Rossiyag‗a arqa su`yewine qaramastan olardan hesh qanday ja`rdem ala
almaydɩ. Abulxayɩr xan qaraqalpaqlarg‗a shabɩwɩl jasap, olardɩ bu`lginshilikke ushɩratqan.
Qaraqalpaqlar usɩ jawgershiliktin` sebebinen o`z u`lkesin taslap ol jerden ko`shiwge ma`jbu`r
bolg‗an.
Do'stlaringiz bilan baham: