Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Qashan qaraqalpaqlar arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`terilis payda boldɩ? 
2 
Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilisshiler kimdi xan etip ko`teredi? 
3 
Ernazar Alako`z ko`terilisshilerdin` du`zgen xanlɩg‗ɩnda qanday lawazɩmdɩ iyelegen? 
4 
Xiywa xanɩ Qutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw maqsetinde jibergen 
jazalawshɩ otryadqa kimler basshɩlɩq etedi? 
5 
Ko`terilisshiler ta`repinde bolg‗an Qon`ɩrat ha`kimin anɩqlan`. 

---

7 
1856 – jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda ma`mleketlik awdarɩspaq ju`z beredi. 
Xiywa xanɩ Qutlɩmurat kim ta`repinen o`ltiriledi? 
8 
Ernazar Alako`z o`zinin` ta`repdarlarɩ menen qay jerden qorg‗an saladɩ ha`m ol jerde xan 
a`skerlerinen qorg‗anadɩ? 
9 
Ernazar Alako`z qay jerde ha`m qashan qazalanadɩ? 
§ 11. 1855-1859 JƖLLARDAG‘Ɩ QON`ƖRAT KO`TERILISI 
Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan 1855 – 1856-jɩllardag‗ɩ Ernazar Alako`z 
basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlardɩn` o`z aldɩna xanlɩq du`ziw maqsetindegi ko`terilisin bastɩrg‗anɩ 
menen xanlɩqta pu`tkilley tɩnɩshlɩq ornatɩwg‗a erise almadɩ. 
Usɩnday xalɩqlɩq ha`reket 1858-jɩlɩ Qon`ɩrat qalasɩnda payda boldɩ. Bunda xalɩqtɩn` 
sotsial-ekonomikalɩq jag‗daylarɩnɩn` awɩrlɩg‗ɩ, Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan ta`repinen 
qoyɩlg‗an Qon`ɩrat ha`kimi Qutlɩmurattɩn` xalɩqtɩ basqarɩwdag‗ɩ biybastaqlɩg‗ɩ tiykarg‗ɩ sebep 
boldɩ. 
Ko`teriliske To`remurat suwpɩnɩn` Muxammed Pana (Panaxan) basshɩlɩq etti. 
Qon`ɩratlɩlar qala ha`kimi Qutlɩmurattɩ ha`dden tɩs zulɩmlɩg‗ɩ sebepli og‗an qarsɩ til biriktirip, onɩ 
o`ltiredi ha`m Muxammed Pananɩ xan etip ko`teredi. A`miwda`ryanɩn` pu`tkil shep 
jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar, o`zbekler, qazaqlar ha`m tu`rkmenler ko`terilisshiler ta`repine 
o`tip, tazadan du`zilgen xanlɩq puqarasɩna aynaladɩ. 
Panaxan Qon`ɩrat qalasɩn o`z xanlɩg‗ɩ paytaxtɩna aynaldɩrɩp, ma`mleketlik basqarɩw 
sistemasɩn, qorg‗anɩw du`zimin iske asɩrɩwg‗a ha`reket etedi. 
O`z xanlɩg‗ɩnɩn` a`skeriy qu`diretin ken`eytiw maqsetinde tu`rkmenler ko`semi Atamurat 
xan menen kelisim du`zedi. Bul kelisim boyɩnsha ko`p mug‗darda tu`rkmen no`kerleri 
Panaxang‗a jiberiledi. Tu`rkmen no`kerlerinin` ko`beyip ketiwi na`tiyjesinde Panaxan tu`rkmen 
a`sker basɩlarɩnɩn` ta`sirine tu`sip qalɩp, o`zinin` siyasiy basqarɩw islerinde g‗a`rezsizligin 
joytadɩ. 
Panaxannɩn` tu`rkmen no`kerlerine to`leytug‗ɩn qarjɩsɩ bolmag‗anlɩqtan no`kerlerdi ha`r 
u`yge bo`lip beredi. Olar ha`r atlɩg‗a ku`nine eki g‗u`mis ten`ge to`lewi tiyis bolg‗an. Xalɩqtɩn` 
ku`n ko`riw jag‗daylarɩ kem-kem to`menlep barg‗an. Tu`rkmen no`kerlerine to`leniwi tiyis 
bolg‗an to`lem waqtɩnda o`ndirilmey qalɩw jag‗daylarɩ jiyilesip, Bul jag‗day tu`rkmen 
no`kerlerinin` o`z bilgenin islewine sɩltaw bolg‗an. Olar tu`rli sɩltawlar menen qon`ɩratlɩlardɩn` 
mal-mu`lkin tartɩp alg‗an. Tu`rkmen a`skerlerine to`lewge hesh na`rsesi bolmag‗anlardɩn` 
balalarɩn tartɩp alɩp, tu`rkmenler o`z awɩllarɩna aparɩp satɩp jibergen. Kimde-kim Bul zorlɩq-
zombɩlɩqlarg‗a qarsɩ tursa, Panaxan ta`repinen ayawsɩz jazalang‗an. 
Usɩlardɩn` sebebinen Panaxan o`zienen xalɩqtɩ uzaqlatɩp aladɩ, xalɩq endi onɩ burɩng‗ɩday 

---

qollap-quwatlamaydɩ, kerisinshe og‗an narazɩlɩq ku`sheyedi. Astɩrtɩn og‗an qarsɩ ha`reketler 
ju`rgize baslaydɩ. Usɩnday jasɩrɩn ha`rektlerdin` biri burɩng‗ɩ Qon`ɩrat ha`kimi Qutlɩmurat 
ta`repdarlarɩ ta`repinen sho`lkemlestirilip, bunda olar jasɩrɩn til biriktiriw arqalɩ Panaxandɩ 
o`ltirmekshi boladɩ. Biraq olardɩn` ha`reketleri sezilip qalɩp, til birikutiriwshiler Panaxannɩn` 
buyrɩg‗ɩ menen darg‗a asɩladɩ. Bul o`z gezeginde Panaxan burɩng‗ɩdan da beter tu`rkmenlerdin` 
ta`sirine tu`siwin ko`beytip jiberedi. Kem-kem Panaxan tu`rkmen sa`rdarlarɩnɩn` qolɩndag‗ɩ
quwɩrshaqqa aynaladɩ. 
Xalɩq endi Qon`ɩrattan alɩslap, Panaxannɩn` zulɩmlɩg‗ɩnan qutɩlɩwg‗a ha`reket etedi. 
Qaraqalpaqler menen qazaqlar Qon`ɩrattɩ taslap shɩg‗ɩp, alɩs jerlerge jaylasɩp qandekler qazɩw, 
qorg‗anlar qurɩw arqalɩ Panaxan no`kerlerinen awlaqta bolɩwg‗a`, olardan qorg‗anɩwg‗a ha`reket 
qɩlg‗an. 
Usɩnday urɩs-qag‗ɩs, jawgershilik jag‗dayɩnda el arasɩnan iri siyasiy iskerler, o`z xalqɩnɩn` 
patriotlarɩ bolg‗an el ag‗alarɩ jetisip shɩqqan. Olar endi Xiywa xanɩ ta`repine o`tip xalqɩn 
qɩrg‗ɩnnan aman alɩp qalɩwg‗a ha`reket qɩlg‗an. Solardɩn` biri Molla Pirim bolg‗an. Ol barlɩq 
qaraqalpaq qa`wimlerin jɩynap, Tallɩq da`ryasɩnɩn` boyɩna qala saldɩrg‗an. Onɩn` niyeti xalɩqtɩ 
tu`rkmen a`skerlerinin` shabɩwɩllarɩnan qorg‗aw bolg‗an. Olar Panaxang‗a a`sker beriwden ha`m 
salɩqlar to`lewden bas tartqan. Molla Pirim Xiywa xanɩ ta`repinde bolɩp, olar menen astɩrtɩn 
baylanɩs ornatɩp turg‗an. Bunɩ bilgen Panaxan Molla Pirimdi o`zine dushpan sanap, onɩn` 
basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlarg‗a shabwɩllar jasap turg‗an. Sonday-aq Panaxan no`kerleri 
Qon`ɩrat a`tirapɩndag‗ɩ qa`zaqlarg‗a da topɩlɩs jasag‗an. Xiywa xanɩ qa`zaqlarg‗a ja`rdem retinde 
500 adamlɩq no`ker jiberip, olardɩn` ja`rdemi menen qazaqlar tu`rkmen a`skerlerinin` topɩlɩsɩnan 
qorg‗ang‗an. 
Qon`ɩrat a`tirapɩndag‗ɩ qaraqalpaqlardɩn` awhalɩ ju`da` awɩrlasɩp, olar molla Pirimnin` 
qorg‗anɩna kelip, tu`rkmenlerdin` topɩlɩslarɩnan qorg‗ang‗an. Tu`rkmen a`skerleri qorg‗andɩ 
qorshap alg‗an. Qamal uzaq dawam etken, ku`shler ten` bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli olar qorg‗ang‗a 
basɩp kirgen ha`m olardɩ qɩrg‗ɩng‗a ushɩratqan. Tiri qalg‗anlarɩn quwg‗ɩn etip, shet ellerge satɩp 
jibergen. Bul apatshɩlɩq xalɩq u`dɩnda uzaq saqlang‗an. Bul jerdegi 1500 xojalɩqtan bir neshe 
onlag‗an xojalɩq g‗ana aman qalg‗an. Kalg‗anlarɩ o`ltirilgen yamasa tutqɩng‗a alɩng‗an. 
Qaraqalpaq klassik shayɩrɩ A`jiniyaz Qosɩbay ulɩ usɩ waqɩyalardɩ basɩnan keshirip, 
qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an «Bozataw» shɩg‗armasɩn do`retken. 
Ma`mlekettin` ishki jag‗daylarɩn du`zey almag‗an Panaxan jag‗daydɩ Rossiya 
ma`mleketinin` a`skeriy ku`shleri ha`m qollap quwatlawɩ arqalɩ durɩslawg‗a erispekshi boladɩ. 
Sonɩn` menen birge Panaxan tu`rkmen no`kerlerinin` ku`shi Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsqa jetkiliksiz 
ekenligin tu`sinedi. 
Panaxan Atamurat xan menen birge 1859-jɩlɩ mart ayɩnda Rossiyadan ja`rdem sorap o`z 

---

elshileri arqalɩ Orenburg general-gubernatorɩna xat jollaydɩ. Bul da`wirge kelip Qon`ɩrat 
ko`terilisshilerinin` jag‗dayɩ ju`da` keskinlesken edi. Rossiyanɩn` a`skeriy-qollap-quwatlawɩ 
ko`terilisshilerdin` keskinlik jag‗dayɩnan shɩg‗ɩw ushɩn jalg‗ɩz jol ekenligi belgili bola baslaydɩ. 
Qala a`tirapɩndag‗ɩ xalɩq qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar Panaxang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartadɩ, 
ekinshi jag‗ɩnan Xiywa a`skerleri o`z topɩlɩslarɩn baslap jiberedi. Usɩ jag‗daydan shɩg‗ɩw ushɩn 
Panaxan o`z elshileri arqa`lɩ to`mendegi mazmunda xat jollaydɩ: «birinshiden allag‗a isenemiz, 
ekinshiden, sizge isenip, qu`diretin`iz ku`shli bolg‗an sizin` sayan`ɩz bizge tu`sedi dep u`mit 
etemiz. Eger bizin` sizge u`mit baylaytug‗ɩnlɩg‗ɩmɩzdɩn` sebebin sorasan`ɩz, sizin` patshalɩq 
qu`diretin`iz». 
Bul xat arqalɩ Panaxan Ruslardɩn` a`skeriy ku`shinen paydalanɩp o`zinin` vlastɩn saqlap 
qalɩwg‗a, eger mu`mkinshilik tuwg‗ɩzɩlsa hiywa taxtɩn iyelewge ha`reket qɩladɩ. 
Bul waqɩtta Rossiya hu`kimetinin` Orta Aziyag‗a, sonɩn` ishinde Xiywa xanlɩg‗ɩna 
qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ ku`shli edi. Sol sebepli Muxammed Pana ha`m Atamurat xannɩn` elshileri 
Orenburg qalasɩnda Rossiya hu`kimeti wa`killeri ta`repinen jɩllɩ ju`z benen ku`tip alɩnadɩ. 
Olarg‗a Patsha hu`kimeti ta`repinen ja`rdem beretug‗ɩnlɩg‗ɩ eskertiledi. Usɩ kelisimnin` 
tiykarɩnda 1859-jɩlɩ 14-iyun ayɩnda Patsha Rossiyasɩnɩn` Aral flotiliyasɩ komandiri A.I.Butakov 
«Perovskiy» paraxodɩ ha`m eki barjasɩ menen, Qon`ɩrattɩ qolda uslap turɩw ushɩn belgilengen 
piyada a`skerlerdi tiyep, Aral ten`izi arqalɩ o`tip, A`miwda`ryanɩ o`rlep ju`zip, Qon`ɩratqa qaray 
jol aladɩ. Olar Aral ten`iinen da`ryanɩn` kishkene da`rya tarmag‗ɩ arqalɩ ju`zip 24 – iyun ku`ni 
azanda Qon`ɩratqa jetip keledi.
A.I.Butakov kelgen waqɩtta Xiywa xanɩ Seyidmuxammed xan Qon`ɩrat qalasɩn qamal 
qɩlɩp turg‗an edi. Xiywa xanɩnɩn` tikkeley o`zinin` basshɩlɩg‗ɩnda Xiywa a`skerleri Ruslardɩn` 
jaqɩnlasɩp kiyatɩrg‗anlɩg‗ɩn esitip, qala qamalɩn bosatɩp, 21-iyun ku`ni Tallɩqtɩn` on`
jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ Qubataw ta`repke sheginedi. 21-iyun ku`ni azanda 10-mɩn` adamlɩq a`skeri 
menen Qubatawg‗a jaqɩnlag‗an jerde ruslardɩ gezlestiredi. Biraq ruslar menen urɩspay sheginip, 
waqɩyanɩ shiyelenistirmey keynin ku`tiwdi uyg‗ardɩ. 
A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ rus a`skerlerine Rossiya hu`kimeti ta`repinen belgilengen 
wazɩypa ko`terilisshilerdi Xiywa xanɩ menen jarastɩrɩw, A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩ arqalɩ 
Rossiyag‗a baratug‗ɩn Buxara ka`rwanlarɩn qorg‗aw minnetin olarg‗a ju`klew, Xiywa-Rossiya 
ka`rwanlarɩna kesent bermew, rus kemelerine o`tip ha`m azɩq-awqatlar satɩw islerin 
ko`terilisshiler moynɩna ma`selesi ju`klew edi. A.I.Butakov Bul waqɩyalardɩn` hesh qaysɩsɩn da 
orɩnlay almaydɩ. Sebebi Bul waqɩtqa kelip Qon`ɩratta jag‗day pu`tkilley o`zgergen edi. Endi 
Xiywp xanlɩg‗ɩ quramɩndag‗ɩ qarama-qarsɩlɩqlarg‗a Angliya hu`kimeti aralasadɩ. 
Rossiya hu`kimetinin` qatnasɩna umtɩlɩp atɩrg‗an Atamurat xannɩn` ha`reketinen xabar 
tapqan Angliya hu`kimeti o`zinin` qarsɩlasɩ Rossiyanɩn` Orta Aziyag‗a ta`siri ku`sheyip 

---

ketiwinin` aldɩn alɩw maqsetinde Atamurat xan menen baylanɩs jasaydɩ. A.I.Butakov 
basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Rossiya paraxodɩ Qon`ɩratqa kelmesten aldɩn 1859-jɩldɩn` ba`ha`rinde 
Tu`rkmenstandag‗ɩ Atamuratxang‗a Angliya agentleri keledi ha`m Atamurat xandɩ Angliya 
ta`sirine tu`sirip, onɩ Rossiya dushpanɩna aylandɩradɩ. Atmuratxan o`zinin` Rossiyag‗a qatnasɩ 
o`zgergen son`, Qon`ɩratqa 300 atlɩ jiberip qaladag‗ɩ basshɩlɩqtɩ o`zinin` qolɩna aladɩ. 
Tu`rkmen sa`rdarlarɩ qolɩndag‗ɩ quwɩrshaqqa aynalg‗an Panaxan rus a`skerleri 
ja`rdeminen paydalanɩw mu`mkinshiliginen de ayrɩladɩ. 
Panaxan A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ delegatsiya kelgende ko`z abag‗a so`ylesiw 
ju`rgizedi. Olar ruslardɩn` talabɩn orɩnlawdan bas tartadɩ, o`zi ta`repinen, orɩnlaw mu`mkin 
bolmag‗an talaplardɩ Rossiya wa`killerine wazɩypa etip ju`klewge ha`reket qɩladɩ. 
Muxammed Panaxan ruslar ja`rdeminde Xiywa taxtɩn iyelemekshi boladɩ. Onɩn` 
do`geregindegi tu`rkmen sa`rdarlarɩ Xojeli ha`m Qɩpshaq qalalarɩn talawdɩ maqset etedi. 
So`ylesiwler juwmag‗ɩ na`tiyjesiz tamamlanɩp, A.I.Butakov o`z paraxodɩ menen 1-iyul ku`ni 
qaytɩp ketip qaladɩ. 
Juwmag‗ɩnda ma`mleketlik basqarɩwda adminstrativ, siyasiy ha`m diplomatiyalɩq qa`teler 
jibergen Panaxan ko`p uzamay 1859-jɩlɩ avgust ayɩnda til biriktiriwshiler ta`repinen o`ltiriledi. 
Bul til biriktiriiw Xiywa xanɩ ko`rsetpesi arqalɩ iske asɩrɩladɩ. Qon`ɩrat Xiywag‗a birlestirilip, 
Qon`ɩrat ha`kimi etip biy xan ta`repinen belgilenedi. 
Usɩlayɩnsha xalɩq ta`repinen, a`dilsizlikke qarsɩ gu`res stixiyalɩ tu`rde payda bolɩp, 
son`ɩnda ko`terilis basshɩlarɩnɩn` ko`terilisshilerid o`z maqsetinde paydalanɩwg‗a urɩnɩwɩ 
na`tiyjesinde ko`terilis xalɩqlɩq ko`terilis tu`sin joytɩp, siyasiy gu`res, siyasiy ku`shlerdin` vlastɩ 
ushɩn talasɩ tu`rine aynaldɩ. Panaxannɩn` uqɩpsɩzlɩg‗ɩ sebepli onɩn` du`zgen xanlɩg‗ɩ Bul 
ha`rekette ishki ha`m sɩrtqɩ ta`sirlerge shɩdam bere almay tez arada qulap qaladɩ.