Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ jerlerge iyelik etiw ta`rtibine sa`ykes qanday tu`rlerin bilesiz? 
2 XIX a`sirdin` 1-yarɩmɩnda qaraqalpaqlardɩn` ha`kimshilik en` joqarɩ lawazɩmɩn aniqlan`? 
3 Qaraqalpaqlar arasɩnda murab lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqaratug‗ɩn bolg‗an?
4 Islam dini normalarɩ - sha`riyattɩn` orɩnlanɩwɩn qanday lawazɩmlar arqalɩ baqlap barɩlg‗an? 
5 Jersiz diyqanlar qalayɩnsha tirishilik etken? 
6 Ma`mleketlik jerler degende qanday jerlerdi tu`sinesiz? 
§8. DIYQANSHƖLƖQ, SHARWASHƖLƖQ, BALƖQSHƖLƖQ, O`NERMENTSHILIK HA`M 
SAWDA. XIYWA XANLƖG‘ƖNƖN` SALƖQ SIYASATƖ.
 
Qaraqalpaqlardɩn` tumɩsɩnda diyqanshɩlɩq xojalɩqtɩn` en` baslɩ orɩnlarɩnɩn` birin iyelegen. 
Xalqɩmɩzdɩn` arasɩnda: «Diyqanshɩlɩq biri bes, sharwashɩlɩq og‗an es»- degen so`z bar. Xalqɩmɩz 
a`zelden da`rya jag‗alarɩn iyelep diyqanshɩlɩq islep ku`neltken.
Qaraqalpaqlar XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda u`lken diyqanshɩlɩq maydanlarɩn ju`zege 
keltirgen. Olar uzɩnlɩg‗ɩ birneshe kilometrge jetetug‗in jan`a kanallar qazg‗an. Usɩ kanallar arqalɩ 
partaw jerlerge suwlar aparg‗an. Qalɩn` tog‗aylardɩ da jan`a jap-salmalar qazɩw arqalɩ jan`a 
diyqanshɩlɩq maydanlarɩna aynalldɩrg‗an, zu`ra`a`ti kem, qurg‗aq ha`m batpaqlɩq jerlerdi islep, 
onɩ kelege keltirgen. XIX a`sirde qazɩlg‗an SHomanay ha`m SHan`lɩ basɩw kanallarɩ usɩnday 
jan`a jerlerdi o`zlestiriwge arnap qazɩlg‗an kanallardan bolg‗an. 
Jan`a jerlerdi o`zlestiriw islerine Xiywa xanlarɩ da u`lken a`hmiyet bergen. Muxammed 
Raxim xan da`wirinde (1806-1825) en` u`lken kanallardɩn` biri Qɩlɩsh-Niyazbay kanalɩ 
qurɩlg‗an. Ol Gu`rlennin` qubla ta`repinen ag‗ɩp o`tken. Allaqulɩ xan (1825-1842), 
Seydmuxammed xan (1856-1864) da`wirlerinde de Qaraqalpaqstan jerlerinde ko`plegen jan`a 
irrigatsiyaliq qurɩlɩslar qurɩlg‗an. 
Qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩn ko`rgen sayaxatshɩlar olardɩn` ju`da` miynet su`ygishligi 
haqqɩnda mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. Olardɩn` mag‗lɩwmatlarɩna sa`ykes Qaraqalpaqstannɩn` 

---

en` arqa ta`repinen baslap xanlɩqtɩn` tu`slik ta`repine shekemgi u`lken kanallardɩ qurɩwg‗a 
qaraqalpaqlar da qatnasqan. 
A`miwda`rya eteklerinde izertlew ju`rgizgen A.Kaulbarstɩn` mag‗lɩwmatɩ boyɩnsha ha`r 
ku`ni qazɩw islerine 100 mɩn`day adam qatnasqan. 
Bul da`wirde A`miwda`ryada suw ju`da` tasqɩn bolg‗an. Suwdɩn` tek g‗ana tamtarɩslɩg‗ɩ 
emes, al suw tasqɩnlarɩ da xalɩqtɩ u`lken sergizdanlɩqqa ushɩratɩp turg‗an. Ha`r jɩlɩ u`lken 
apatshɩlɩq alɩp keliwshi jɩqqɩnlar bolɩp turg‗an. 
Usɩnday jɩqqɩnlardɩn` 
biri 
1859-jɩlɩ SHortanbayda ju`zege 
keledi. 
Bul jɩqqɩnɩn` aqɩbetinde 
bul jerdegi diyqanshɩlɩq jerleri bir neshe jɩl dawamɩnda suw astɩnda qalg‗an. 
Usɩnday payda bolɩp turg‗an jɩqqɩnlardɩn` ha`m suwsɩzlɩqlardɩn` aldɩn alɩw ko`plegen 
miynetlerdi talap etken. Bul miynette, jan`a kanallardɩ qurɩw ha`m onɩ ken`eytiw islerinde ha`r 
bir diyqan qatnasqan. Qazɩwshɩlardɩn` qazɩw mu`ddeti bir-eki ayg‗a shekem sozɩlatug‗ɩn 
bolg‗an. 
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` miynet su`ygishligi na`tiyjesinde XIX a`sirdin` birinshi shereginde 
bir qansha diyqanshɩlɩq maydanlarɩn du`zgen. Olardɩn` arasɩnan a`sirese u`sh diyqanshɩlɩq oraydɩ 
atap o`tiwge boladi. Olardan: A`miwda`ryanɩn` shep ta`repindegi diyqanshɩlɩq jerleri Qanlɩko`l 
dep atalɩp, og‗an Lawzan, SHan`lɩ basɩw, SHomanay, Qɩyat jarg‗an jerleri kirgen. Ekinshisi, 
A`miwda`ryanɩn` on` ta`repinde SHɩmbay qalasɩnɩn` arqa batɩs ta`repinde Qusxana taw ma`kanɩ 
du`zilgen. Sonday u`lken diyqanshɩlɩq rayonlarɩnɩn` biri ha`zirgi Taxtako`pir ha`m Qarao`zek 
rayonlarɩnɩn` aymaqlarɩnan aqqan Ko`ko`zek rayoni bolg‗an. 
Qaraqalpaqlardag‗ɩ jerge iyelik etiw Orta Aziya xanlɩqlarɩ, sonɩn` ishinde XIX a`sirdegi 
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ feodallɩq jer iyelewshilik penen baylanɩslɩ qa`liplesip barg‗an. 
Jerlerdin` jeke adamlardɩn` qolɩnda toplanɩw jag‗dayɩ XIX a`sirlerdin` ortalarɩnda ku`sheye 
baslag‗an. Jersiz qalg‗an qaraqalpaq diyqanlarɩ iri jerlerge iye adamlarg‗a barɩp jerlerinin` bir 
bo`limin ijarag‗a alg‗an. Bunday ijarashɩ qaraqalpaq diyqanlarɩnɩn` sanɩ ko`beyip barg‗an. 
Ma`selen, geypara sayaxatshɩlardɩn` ko`rsetiwinshe Qon`ɩrattag‗ɩ xan jerlerinde 300 xojalɩq 
qaraqalpaqlar jumɩs islegen. 
XIX a`sirdin` 50-jɩllarɩ Xiywa xanlarɩnɩn` arxiv mag‗lɩwmatlarɩ boyɩnsha qaraqalpaqlar 
diyqanshɩlɩq ha`m sharwashɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Egislik, ko`llik, sho`p ha`m adir otlaq 
jerlerdin` mug‗dari 232603 tanap jerdi qurag‗an. 
Qaraqalpaqlar o`z jerlerinde ko`plegen da`nli eginler ekken. Olardan en` ko`p 
tarqalg‗anlarɩnan biyday, arpa, salɩ, ju`weri, tarɩ esaplang‗an. A`sirese, qaraqalpaq jerinde 
biydayzarlɩq maydanɩ ko`p bolg‗an. Qaraqalpaqlarda gu`zlik biyday egiw da`stu`ri ken` 
rawajlang‗an. Mart aylarɩnan ton` jibiwden baslap arpa egilgen. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda en` ko`p tarqalg‗an eginnin` tu`ri ju`weri bolg‗an. Ju`werinin` bir 

---

qansha tu`rleri egilgen. Olardan boy ju`weri, nayman ju`weri ken` tu`rde egilgen. Ju`werinin` 
da`ninen xalɩq awqat etip, al paxalɩnan qara mal ushɩn ot-jem retinde paydalang‗an. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda salɩ ju`da` joqarɩ bahalang‗an. Salɩ tiykarɩnan da`rya jag‗alarɩnda, 
Aral ten`izi boylarɩnda suw mol jerlerde egilgen. Salɩ, a`sirese Qon`ɩrat qalasɩ a`tirapɩnda 
ko`plep egilgen. Qaraqalpaqlar arasɩnda bolg‗an rus izertlewshileri o`zlerinin` jazg‗an 
ku`ndeliklerinde qaraqalpaqlarda salɩnɩn` rawajlang‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩp qaldɩrg‗an. Olardɩn` biri 
1873-jɩlɩ qaraqalpaqlar arasɩnda bolg‗an injener A.Kaulbars A`miwda`ryanɩn` ko`plegen salɩ 
atɩzlarɩn ko`rgen. Qon`ɩratta bolg‗an rusa avtorɩ Danilevskiydin` aytɩwɩnsha qaraqalpaqlar Pitnek 
qalasɩnan baslap Qon`ɩratqa shekemgi aralɩqta salɩ ekken. A. Kaulbars A`miwda`rya eteklerinde 
Aral ten`izi jag‗alarɩndag‗ɩ salɩ atɩzlarɩn o`z ko`zi menen ko`rgen. Qaraqalpaqlarg‗a belgili 
salɩnɩn` bir neshe sortɩ bolg‗an. 
Bulardan basqa da`nli eginlerden tarɩ, sonday-aq ma`sh, gu`nji, g‗arbɩz, asqabaq, 
jambɩlsha, ta`rnek, piyaz, geshir ha`m basqa da da`stu`rli eginler ekken. 
A`miwda`rya boylarɩnda u`lken bag‗lar bolɩp, olar negizinen qurg‗ɩn xojalɩqlar, bay 
adamlardɩn` bag‗larɩ bolg‗an. Bul bag‗larda alma, anar, erik, shabdal, a`njir, jiyde ha`m t.b. 
miywelerdin` tu`rleri o`sirilgen. Bag‗larda miyweli ag‗ashlardan tɩsqarɩ turmɩs ushɩn za`ru`r 
bolg‗an ha`r tu`rli terekler egiletug‗in bolg‗an.
Qaraqalpaqlardɩn` ma`kanlasqan ta`biyiy ortalɩg‗ɩ diyqanshɩlɩq ushɩn qolaylɩ bolɩw menen 
birge sharwashɩlɩq ushɩnda qolaylɩ. Da`rya ha`m kanallar, salmalar boylarɩnda Aral ten`izi 
jag‗alarɩnda, ko`llerde pishenzarlɩq ha`m basqa da mallar ushɩn jug‗ɩmli ot-jem o`sse, dalan`lɩqlar 
jantaq, sora, maysa h.t.b. sho`plerge bay bolɩp sharwashɩlɩq ushɩn ju`da` qolaylɩ bolg‗an.
Qaraqalpaqlardɩn` sharwashɩlɩg‗ɩnɩn` ko`shpelilerdin` sharwashɩlɩg‗ɩnan ayɩrmashɩlɩg‗ɩ - 
bunda sharwashɩlɩq diyqanshɩlɩq penen qatar bir-biri menen baylanɩslɩ ju`rgizilgen. Bunda iri 
qaramal o`siriwdi baslɩ orɩndɩ atqarg‗an. Iri qara mallar diyqanshɩlɩqta ku`sh-ko`lik rolin atqarsa, 
ekinshi jag‗ɩnan diyqanshɩlɩq o`nimleri - ju`weri paqallarɩ-shɩn`girigi, biyday ha`m salɩ sabanɩ, 
jon`ɩshqa- mallarg‗a ot-jem ushɩn o`sirilgen. Mallarg‗a jem retinde ju`weri-arpa, sulɩ da`nleri de 
berilgen. Qaramal o`siriwshilik tikkeley diyqanshɩlɩq penen baylanɩslɩ bolg‗an. 
Qaraqalpaqlar iri qaramallardɩ ku`sh-ko`lik retinde paydalanɩw menen birge olardɩn` su`tin, 
go`shin awqatlɩq zat retinde paydalang‗an, terisinen ayaq kiyimler, qayɩslar jasag‗an. 
Qaraqalpaqlar iri qaramal o`siriwshilik boyɩnsha Xiywa xanlɩg‗ɩnda baslɩ roldi atqarg‗an. 
Olar qaramaldɩ topar retinde ishki bazarɩn toltɩrɩp, Xiywa bazarlarɩna da shɩg‗arg‗an. 
Qaraqalpaqlar o`sirgen qaramallar iri ha`m qarɩwlɩ bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa bazarɩnda o`timli 
bolg‗an. 
Bulardan basqa qoy-eshki o`siriwshilik te ken` taralg‗an bolɩp, bunɩ qaramal asɩraw menen 
birge qatar alɩp barɩlg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` jaylawɩ tar bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli qoy-eshkini 

---

ko`shpeli sharwalarg‗a salɩstɩrg‗anda az o`sirgen. 
1869-jɩlg‗ɩ mag‗lɩwmatlarg‗a qarag‗anda Tallɩq boyɩ qaraqalpaqlardɩn` qostamg‗alɩ, 
ashamaylɩ, qɩyat, balg‗alɩ urɩwlarɩnɩn` 3260 iri qara malɩ, 1018 qoyɩ, Aqqala a`tirapɩndag‗ɩ 
qoldawlɩ, teristamg‗alɩ, man`g‗ɩt, qɩpshaq urɩwlarɩnɩn` 4345 iri qara malɩ, 5221 qoyɩ bolg‗an. 
Usɩnɩn` menen birge tag‗ɩ bir hu`jjette qaraqalpaqlardɩn` saqlag‗an mallarɩnɩn` sanɩ 
keltiriledi. Bul da`wirde bay adamlar mallarɩnɩn` sanɩ keltirilgen, bir sɩyɩrɩ da bolmag‗an 
xojalɩqlar ko`p bolg‗an. 
Qaraqalpaqlarda jɩlqɩshɩlɩq ta ken` tarag‗an. Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda at on` qa`dirli mu`lk 
esaplang‗an. Ha`r bir xojalɩqtɩn` o`zinin` atɩ ha`m eshegi bolg‗an. Olar ku`sh-ko`lik ha`m 
transport xɩzmetin atqarɩw menen birge attɩn` su`tin, go`shin awqatlɩq zat retinde paydalang‗an. 
Qaraqalpaqlarda atlardɩn` bir neshe tu`rli tuqɩmlarɩ o`sirilgen. Olardan yabɩ. arg‗ɩmaq, bedew, 
bug‗dal ha`m t.b 
Qaraqalpaqlar oyɩn zawɩqlarda toy-merekelerde kewil ko`teriw maqsetinde atlardɩ 
jarɩsqa salg‗an, atlar mingen, shabandozlar ɩlaq tartɩsqan. Ju`yrik atlardɩ basqa atlardan 
bo`lek, arnawlɩ adamlarg‗a seyislerge baqtɩrg‗an. 
Qaraqalpaqlar arasɩnda tu`yeshilik te bolg‗an, biraq olar az mug‗darda bolg‗an. 
Tu`yeni barlɩq xojalɩqlar o`sirmegen. 
Qaraqalpaq sharwalarɩ ha`r jɩlɩ xanlɩqqa zakat to`legen. Zakat kuren boyɩnsha 
o`ndirilgen. Kurenler qaraqalpaq sharwalarɩnɩn` dizimi du`ziletug‗ɩn ha`m zakattɩn` 
esap kitabɩn alɩp saqlaytug‗ɩn qorg‗an tu`rindegi jaylarɩ bolg‗an. Kurenler urɩw 
aqsaqalɩ, ha`meldarlar atɩ menen atalg‗an. XIX a`sirde Xojeli a`tirapɩndag‗ɩ kuren, 
Aqqaladag‗ɩ Beglerbegi menen Maxmud atalɩq kureni, Oraz atalɩq kureni, 
Da`wqaradag‗ɩ Ernazar atalɩq kureni ha`m