Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Gladishev qaraqalpaqlarda qanday urɩwlardɩn` bar bolg‗anlɩg‗ɩn ko`rsetedi?
 
2 
Qaraqalpaqlardɩn` xanlarɩ haqqɩnda ne bilesiz?
 
3 
Qaraqalpaqlar Jan`ada`rya boylarɩnda qanday eginler ekken?
 
4 
O`nermentshilik, sawda tuwralɩ qanday mag‗lɩwmatlar bar?
 
5 
Qaraqalpaqlarda bul da`wirde islam dini menen birge qanday diniy qaldɩqlar saqlang‗an? 
6 
Qaraqalpaqlardɩn` qanday kiyimleri bolg‗an?
 
7 
Qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdegi da`stanlarɩn atap o`tin`? 
8 
Jiyen jɩrawdɩn` qanday tariyxɩy shɩg‗armalarɩn bilesiz? 
§6. QARAQALPAQLAR XIYWA XANLƖG‘Ɩ QURAMƖNDA (1810-1873 jj). 
XVIII a`sir dawamɩnda Aral qaraqalpaqlarɩnɩn` sanɩ Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` ko`ship 
keliwi esabɩnan ko`beyip otɩradɩ. A`sirese qaraqalpaqlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩ aymag‗ɩna ko`ship 
o`tiwi Xiywada XVIII a`sirdin` aqɩrlarɩnda qon`ɩratlar dinastiyasɩna tiykar salɩng‗annan keyin 
ko`beydi. Dinastiya tiykarɩn salɩwshɩ Muxammed A`min inaq ha`kimiyattɩ qolg‗a alg‗an son` 
qaraqalpaqlardɩn` qon`ɩrat arɩsɩ urɩwlarɩ Jan`ada`ryadan A`miwda`ryanɩn` bir shaqabɩ Ko`k-
o`zektin` boylarɩna kelip ornalasadɩ.
Olar keliwden-aq Xiywa xanlɩg‗ɩ siyasiy islerinde belsene qatnasadɩ. Muxammed A`min 
inaq Xiywag‗a kelgen qaraqalpaqlardɩn` biylerin xoshametlew arqalɩ olardɩ siyasiy islerge tartɩp, 
olardɩn` a`skeriy ku`shlerinen tu`rkmenlerge qarsɩ urɩsta paydalang‗an. Esengeldi biy, 
Qurbanbay biy, Amanqul biy ha`m G‗ayɩp bahadɩrlar Muxammed A`min inaqqa sadɩq xɩzmet 
etken. Bulardan son` Aydos biy Xiywa xanlɩg‗ɩna urɩwlasalarɩ menen birge ko`ship keliwi 
menen Muxammed A`min inaqqa xizmetke o`tedi Aydos Muxammed A`min inaqlar quwatlawɩ 
menen Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn` ha`kimi boladɩ. Xiywa xanlɩg‗ɩnda xɩzmet 
etiwshi qaraqalpaq biyleri g‗a`rezsiz jasap atɩrg‗an Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn Xiywa xanlɩg‗ɩ 
ta`repinen bag‗ɩndɩrɩlɩwɩna ja`rdem beredi. A`sirese, bul islerde Aydos biy belsendilik ko`rsetedi. 
Ol bul isi menen bir jag‗ɩnan xang‗a jag‗ɩnsa, ekinshi jag‗ɩnan o`zine bag‗ɩnɩshlɩ
 
qaraqalpaqlardɩn` sanɩn ko`beytiwge qɩzɩqqan. 
Xiywa xanɩ Eltuzer da`wirinde qaraqalpaqlardɩ ha`m basqa da xalɩqlardɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna 
bag‗ɩndɩrɩp bir ma`mleket qurɩw siyasatɩn ju`rgizgen. Xiywa xanlarɩ qaraqalpaqlardɩ xanlɩqtɩn` 
ishki islerine aralastɩrɩwg‗a u`lken ha`reketler islegen. Olardɩ ha`r tu`rli sɩylɩqlar menen 
sɩylɩqlag‗an. Olarg‗a ha`r tu`rli joqarɩ ha`meller bergen. 

---

Usɩ da`wirde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy jag‗dayɩna ta`sir etken Arallɩlardɩn` ko`terilisi 
payda boladɩ. Og‗an ko`terilistin` orayɩ, Qon`ɩrat ha`kimi To`remurat suwpɩ basshɩlɩq etedi. 
To`remurat suwpɩ 1795-jɩldan baslap Eltuzer xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartadɩ. Olar ortasɩnda urɩs 
uzaq dawam etedi. Bul ko`terilis Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` birigip bekkem ma`mleketke aylanɩwɩ ushɩn 
jigerli xɩzmet etken Xiywa xanɩ Muxammed Raxim xan (1806 -1825) ta`repinen bastɩrɩladɩ. 
Muxammed Raxim xan 1806-jɩlɩ To`remurat suwpɩdan Qon`ɩrat qalasɩn tartɩp alɩwg‗a erisedi. 
Biraq To`remurat suwpi Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` ja`rdemi menen Qon`ɩrattɩ qaytadan 
iyeleydi. 
To`remurat suwpɩnɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Arallɩlardɩn` Xiywag‗a qarsɩ gu`resinde 
Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩ quwatlap ha`r qɩylɩ ja`rdemler berip turadɩ. Sol sebepli, Xiywa xanɩ 
Muxammed Raxim xan Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn bag‗ɩndɩrmay turɩp, Arallɩlardɩn` ko`terilisin 
jen`iw mu`mkin emes ekenligin tu`sinedi. Usɩ maqsette olar Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn, onnan 
keyin 
Aral 
ten`izinin` 
boyɩndag‗ɩ 
qaraqalpaqlarg‗a qarsɩ a`skeriy ha`reketler 
sho`lkemlestirgen. Muxammed Raxim bul islerdi a`melge asɩrɩwda qaraqalpaqtɩn` basshɩ
toparl arɩ o `z ta`repine qaratɩwg‗a u`lken h a`reketl er islegen. Sonɩn` biri belgili qaraqalpaq 
biyi Aydos biy bul da`wirde Xiywa xan ɩ Muxammed Raximge u`lken j a`rdem ko`rsetken. Ol 
Berdaq shayɩrdɩn` «S Hejire»sinde aytqanɩnday qaraqalpaqlardɩ Jan`ada`ryadan ko `shi rip alɩ p 
keliwde Xi ywa xanɩ Muxammed Raximge u`lken ja`rdem ko`rsetken. 
Muxammed Raxim da`wirinde qaraqalpaqlarg‗a bir neshe ret topɩlɩslar uyɩmlastɩrɩldɩ. 
Qaraqalpaq awɩllarɩ at aldɩna salɩnɩp neshshe ju`zlegen gu`nasɩz adamlar Xiywa xanɩnɩn` 
la`shkerlerinin` aldɩnda qɩrg‗ɩng‗a ushɩradɩ. Sonɩn` menen birge o`zinin` qol astɩndag‗ɩ 
qaraqalpaqlar arasɩnda o`z ha`kimiyatɩn bekkemlewge u`lken itibar beredi. O`zine bag‗ɩnɩshlɩ 
qaraqalpaqlar arasɩnda u`stemlilikti bekkemlew maqsetinde XIX a`sirdin` baslarɩnda Aydos 
biyge Aq jag‗ɩs degen jerde Ko`k o`zektin` boyɩna qorg‗an salɩwg‗a ruxsat etedi. Son`ɩnan bul 
qala Aydos qala dep atalg‗an. Bul qorg‗an Xorezm oazisinen Jan`ada`ryag‗a baratug‗ɩn ka`rwan 
jol o`tetug‗ɩn jerde jaylasqan. Bul qorg‗an Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` Arallɩlarg‗a qarsɩ gu`resinde 
a`hmiyetli tirek bolsa, ekinshi jag‗ɩnan Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩna qarsɩ basqɩnshɩlɩq bazasɩna 
aylang‗an. 
Sol da`wirdegi waqɩyalardɩ o`zinin` ko`zi menen ko`rgen tariyxshi Munistin` jazɩwɩ 
boyɩnsha Jan`ada`rya boyɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn` qɩtay urɩwɩ Buxara a`miri Xaydardɩn` 
qarawɩna o`tiwge ant berip, Xiywa xanɩnɩn` qaramag‗ɩnan shɩqtɩ ha`m bag‗ɩnɩwdan bas tarttɩ. 
Olardɩ bag‗ɩndɩrɩw ushɩn Xiywa xanɩ Qutlɩmurat inaqtɩ a`skerleri menen jiberdi. Jan`ada`rya 
qaraqalpaqlarɩnɩn` bir bo`limi Xiywa xanlɩg‗ɩ aymag‗ɩna ko`ship o`tiwi menen Jan`ada`rya 
qaraqalpaqlarɩnɩn` a`skeriy ku`shi azayip, bul jerdegi qaraqalpaqlardɩn` a`zzilewine alɩp keledi. 
Jan`ada`rya boyɩnda negizgi qaraqalpaqlardɩn` on to`rt urɩwɩ, yag‗nɩy qɩtay, qɩpshaq, 

---

keneges ha`m man`g‗ɩt urɩwlarɩnan quralg‗an qaraqalpaq basshɩlarɩnɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna o`tiw 
ma`selesinde bir pikir bolmadɩ. 1807-jɩlɩ Xiywa a`skerlerinin` Jan`ada`rya boyɩndag‗ɩ Qɩtay 
urɩwlarɩna jasag‗an atlanɩsɩnan son` Orɩnbay biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ 5000 u`yli Man`g‗ɩt urɩwɩ 
Buxara puxaralɩg‗ɩn aladɩ. Buxara a`miri bul qaraqalpaqlardɩ Xiywa xanlɩg‗i topɩlɩsɩnan qorg‗aw 
maqsetinde a`sker jibermeydi ha`m Oriɩbay biy 1809-jɩlɩ Muxammed Raxim xan topɩlɩsɩnan 
qa`weterlenip, Xiywa puxaralɩg‗ɩna qabɩl etiwdi o`tinish etiwge ma`jbu`r boladɩ. Jan`ada`rya 
qaraqalpaqlarɩnɩn` ja`ne bir bo`limi Maman biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ keneges urɩwɩ, Esengeldi 
basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ bessarɩ urɩwɩ, Toqta Polat biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qɩpshaqlar qazaq xanɩ 
Abdulg‗azɩnɩn` qarawɩna o`tpekshi boladɩ. Olar o`zlerinin` elshilerin qazaq xanɩ Abulg‗azɩg‗a 
jiberedi. Bunɩ esitken Xiywa xanɩ atlanɩstɩ tezlestirdi. 1810-jɩlɩ 7-dekabrde xan Ko`k-o`zektin` 
jag‗asɩna kelgende og‗an Orɩnbay biydin` elshileri kelip, Orɩnbay biydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ 
qaraqalpaqlardɩn` mang‗ɩt ha`m qɩpshaq urɩwlarɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna bag‗ɩng‗anlɩg‗ɩn bildiredi. 
Muxammed Raximxan olardɩn` tilegin qabɩl alɩp, olar Ko`k-o`zek penen SHɩlpɩq aralɩg‗ɩndag‗ɩ 
jerlerge qonɩslasadɩ. Orɩnbay biy menen Erdan biyge Ko`kko`z biyde qosɩladɩ ha`m o`z 
biyligindegi qaraqalpaqlardɩ ko`shirip alɩp keledi. Qalg‗an biyler Maman, Esengeldi ha`m Toqta 
Polat biyler Xiywa xanɩna bag‗ɩnbay, qazaq xanɩna qurallɩ ja`rdem ko`rsetiwin o`tinish etedi. 
Biraq olardɩn` o`tinishi orɩnlanbay qaladɩ. 1810-jɩlɩ dekabr ayɩnɩn` aqɩrlarɩnda Xiywa xanɩ u`sh 
mɩn` a`skeri menen bag‗ɩnbay atɩrg‗an Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` bekinisine jetip keledi. Usɩ 
atlanɩsta qaraqalpaqlardan Aydos, Keshenek ha`m Orɩnbay biyler elshilik xɩzmetin atqaradɩ. Olar 
bul qaraqalpaqlardɩ Xiywa xanlɩg‗ɩ quramɩna o`tiwge ha`m ol jerdegi qaraqalpaqlarg‗a 
qosɩlɩwg‗a u`gitlegen. Usɩlayɩnsha bo`lingen son` qalg‗an bo`limi Xiywa xanlɩg‗ɩ quramɩna 
o`tedi. Muxammed Raxim xan Aydos biy menen Aymurza biylerge Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn 
bag‗ɩndɩrɩwg‗a ko`rsetken ja`rdemi ushɩn sɩylɩq beredi. Al, Maman biyden basqa Jan`ada`rya 
qaraqalpaqlarɩnɩn` biylerine o`z urɩwlarɩn basqarɩw ushɩn jarlɩq beredi. Maman tuwralɩ xalɩq 
arasɩnda ju`da` ko`p tariyxɩy mag‗lɩwmatlar bar.
Solay etip, qaraqalpaqlardɩn` Jan`ada`rya boyɩnda otɩrg‗an bo`legi, Aral ten`izinin` 
jag‗alarɩnda, A`miwda`ryanɩn` eteklerinde otɩrg‗an barlɩq qaraqalpaqlar Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` 
qaramag‗ɩna o`tti. Bul jag‗day Xiywa xanlarɩ ta`repinen jawlap alɩw na`tiyjesinde bolsa da 
burɩnnan usɩ jerde jasap atɩrg‗an qaraqalpaqlardɩn` da bir aymaqqa birlesiwinde a`hmiyetli is 
boldɩ.
Qaraqalpaqlar menen awqamlas bolɩwg‗a talpɩng‗an To`remurat suwpɩ Jan`ada`rya ha`m 
Aral boyɩ qaraqalpaqlarɩnɩn` quwatlawɩnan ayɩrɩlɩp qalg‗an son` onɩn` a`skeriy ku`shi a`zzilep 
qaladɩ ha`m kelesi jɩlɩ bir neshe ma`rtebe atlanɩslardan keyin 1811-jɩlɩ Qon`ɩrat qalasɩ 
Muxammed Raxim a`skerleri ta`repinen basɩp alɩng‗an. Onnan keyin To`remurat suwpɩ 
o`ltirilgen. 

---

Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` A`miw jag‗alarɩna Xiywa xanlɩg‗ɩ quramɩna o`tiwi menen Xiywa 
xanlɩg‗ɩnɩn` bir orayg‗a biriktiriliwi ha`m qaraqalpaqlardɩn` birigiwi iske asɩrɩladɩ.