Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ 8-klass No`kis -2013

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 
1 
Aydos biy basshɩlɩg‗ɩnda ko`terilis qashan baslang‗an ? 
2 
Qon`ɩratqa 300 no`ker menen atlanɩs jasag‗an Aydos biydin` balalarɩ haqqɩnda aytɩp berin`. 
3 
Qon`ɩrattɩ Aydos a`skerlerinen qorg‗awda kim basshɩlɩq etken ? 
4 
Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilistin` sebeplerin atap o`tin`. 
5 
Ko`terilisshiler jen`iletug‗ɩnlɩg‗ɩn bilgen son` kelte bas jolɩ arqalɩ qayda barmaqshɩ boladɩ ? 
6 
Ko`terilisti bastɩrɩwdɩ xan kimge tapsɩradɩ ? 
7 
Aydos biy qay jerde o`ltirilgen ? 

---

§10. 1855 – 1856 JƖLLARDAG‘Ɩ ERNAZAR ALAKO`Z BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ 
KO`TERILISI 
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ awɩr sotsial-ekonomikalɩq jag‗daydɩn` ta`sirinde Xiywa xanlɩg‗ɩ 
aymag‗ɩnda ko`terilisler payda boladɩ. Bunday ko`terilisler o`zlerinin` etnosiyasiy basqarɩw 
sistemasɩna iye bolg‗an qaraqalpaqlar ha`m tu`rkmenler arasɩnda kelip shɩg‗adɩ.
1855-jɩlɩ sentyabrde jan`adan xan bolg‗an Qutlɩmuratqa bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, 
tu`rkmenler o`zlerine Atamurattɩ xan ko`terip ko`teriliske shɩqsa, usɩ jɩlɩ noyabrde qaraqalpaqlar 
arsɩnda da ko`terilis payda boladɩ. Bul ko`terilistin` basɩnda qon`ɩrat arɩsɩnɩn` qoldawlɩ urɩwɩnan 
Ernazar Alako`z turadɩ. Ol Xiywa xanɩ Muxammed Raxim xan da`wirinde pu`tkil 
qaraqalpaqlardɩn` basshɩsɩ bolg‗an, 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ xalɩq ko`terilisine basshɩlɩq 
etken Aydos biydin` inisi bolg‗an Mɩrjɩq Maybas ulɩnɩn` balasɩ bolg‗an. Maybas penen Aydos 
tuwɩsqan ag‗a – inili. Mɩrjɩq Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsqan ha`m Aydos no`kerleri ta`repinen 
o`ltirilgen. 
Ernazar Alako`z ko`teriliske shekem qaraqalpaqlar arasɩnda abɩroyg‗a iye biy bolg‗an. 
Ko`teriliske shɩg‗arda pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` biyleri jɩynalɩp Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a`, 
o`z aldɩna xanlɩq du`ziwge bel baylap kelisim du`zedi. Bul kelisimge kelgen 60 biy bir alma 
bizge ant bolsɩn dep alpɩsɩ bir almanɩ ten` bo`lip jep, biri-birine sadɩqlɩqqa ant etedi. 
Ernazar Alako`zdin` ko`rsetpesi menen ha`reketke xanlɩq status beriw maqsetinde Zarlɩq 
to`reni xan ko`teredi. Zarlɩq to`re SHɩng‗ɩs xan a`wladɩnan bolg‗an. Zarlɩq to`re xan bolɩp, onɩn` 
wa`zirleri Ernazar Alako`z qon`ɩrat arɩsɩ basɩnda, al Ernazar keneges on to`rt urɩw basɩnda turadɩ. 
Ernazar keneges belgili qaraqalpaq biyleri SHonqara biy, Qabɩl biylerdin` a`wladɩnan bolɩp, biri 
a`kesi, ekinshisi babasɩ. Ol ko`terilis waqtɩnda jas jigit bolg‗anɩ sebepli bala Ernazar depte 
atalg‗an. Ol jas bolɩwɩna qaramastan qaraqalpaqlar arasɩnda sonɩn` ishinde on to`rt urɩw arasɩnda 
u`lken ta`sirge iye bolg‗an. 
Ko`terilisshiler Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` arqa aymaqlarɩn qollarɩna alɩp, Xiywa a`skerlerine 
qarsɩ sawashlar ju`rgizedi. Xiywa xanɩ Kutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw 
maqsetinde YAqɩp ma`hrem ha`m Qudaybergen basshɩlɩg‗ɩnda jazalawshɩ otryad jiberedi. Bul 
jazalawshɩ otryad Qoshqar ata a`tirapɩndag‗ɩ, son` basqa jerlerdegi jasap atɩrg‗an xalɩqtɩ tonap 
ko`p mug‗darda oljalar menen Xiywag‗a qaytadɩ. 
Qaraqalpaqlar ko`teriliske shɩqqan tu`rkmenlerge Xiywa xanɩna qarsɩ birgelikte ha`reket 
qɩlɩwdɩ usɩnɩs etip, bir neshe adamnan ibarat delegatsiya jiberedi. Bul so`ylesiwler unamlɩ tu`s 
alɩp, ko`terilisshiler birgelikte ha`reket etiwge kelisedi. Olarg‗a 1856-jɩldɩn` basɩnda Xorezmnin` 
arqa bo`liminde jasawshɩ qa`zaqlar menen o`zbekler de qosɩladɩ. Qon`ɩrat ha`kimligi lawazɩmɩn 
iyelgen Jang‗azɩ to`re ko`terilisshiler ta`repinde boladɩ. Usɩlayɩnsha orayɩ A`miwda`ryanɩn` on` 

---

jag‗alɩg‗ɩnda SHɩmbaydɩn` qubla batɩsɩnda 30 shaqɩrɩm qashɩqlɩqta jaylasqan Jan`a bazarda 
bolga`n jan`adan du`zilgen qaraqalpaq xanlɩg‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsta koalitsiya du`ziwge 
erisedi. Bul koalitsiyanɩ du`ziwde Ernazar Alako`z u`lken rol atqaradɩ. Ol usɩ kelisimdi du`ziw 
maqsetinde Zarlɩq xan menen birge Atamurat xan menen ushɩrasɩwg‗a Go`ne U`rgenish qalasɩna 
kelip, so`ylesiwler ju`rgizgen.
Usɩlar menen qatar Ernazar Alako`z Qon`ɩrat ha`kimi Jang‗azɩ to`re menen birgelikte 
ko`terilisshilerdin` atɩnan Sɩrda`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩnda jasawshɩ qazaqlarg‗a – qazaqlardɩn` 
orta ju`z sultanɩ Elekey Qasɩmovqa xatlar jazadɩ. 
Bul xatlarda: «Qaraqalpaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin`, qazaqlardɩn` ulɩsɩndag‗ɩ aqɩllɩ 
adamlarɩ menen oylasɩp, Xiywag‗a qarsɩ xalɩq ma`pi ushɩn urɩs basladɩq. Bizin` xalqɩmɩzdɩn` 
iygiligi ha`m paraxat jasawɩ ushɩn eski xanlardɩn` a`wladlarɩnan bolg‗an Zarlɩqtɩ xan etip 
ko`terdik. Endi tu`rkmenler, qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩnda alaawɩzlɩq toqtadɩ, olar bir-
birinen bende etip alg‗an adamlarɩn, tartɩp alg‗an mallarɩn ha`m zatlarɩn bir-birine qaytɩp beredi. 
Solay etip, endi bizlerdin` barlɩg‗ɩmɩz ja`ne o`zbekler awɩzbirshilik penen jasaymɩz», - dep 
ko`rsetedi. 
Bul xatlar Aral boylarɩnda Qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` du`zilgenligin bildiriwshi iske 
asɩrɩlg‗an diplomatiyalɩq ilaj edi. Ko`terilis basshɩlarɩ o`zlerinin` jaqɩn qon`sɩlarɩ menen kelisip 
qoymastan alɩstag‗ɩ Sɩrda`rya jag‗alarɩndag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩ dushpanlarɩ bolg‗an qazaqlar menen 
jɩllɩ qatnaslar du`ziwge ha`reket jasag‗an. Xa`ru`r bolg‗an jag‗dayda Sɩrda`rya qazaqlarɩnan 
ja`rdem sorawdɩ ko`zde tutqan. 
Xiywa xanɩ Qutlɩmurat xan ko`terilisshilerdin` isi kem-kem rawaj alɩp baratɩrg‗anlɩg‗ɩnan 
qa`wiplenip, tu`rkmen ko`terilisshilerinin` basshɩlarɩ menen kelisim du`ziw siyasatɩn a`melge 
asɩrmaqshɩ boladɩ. Bunnan maqset, qaraqalpaqlardɩ birinshiden awqamlaslarɩnan ayɩrɩw, 
ekinshiden tu`rkmenlerdin` a`skeriy ku`shin qaraqalpaqlarg‗a qarsɩ qollanɩw edi. Bul siyasat 
Xiywa xanɩ ushɩn en` durɩs siyasat edi. Biraq Qutlɩmurat xan Bul siyasattɩ a`melge asɩra almaydɩ. 
Bunɩ a`melge asɩrɩwg‗a Qutlɩmurattan son`gɩ Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan erisedi. 
Qutlɩmurat xan 1856-jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda tu`rkmenler arasɩnan o`zine ko`plegen ta`repdar 
jɩynag‗an inisi Muxammed Niyaz ta`repinen o`ltiriledi. O leki mɩn` atlɩ a`sker menen Xiywag‗a 
basɩp kirip, xan sarayɩn iyeleydi ha`m Qutlɩmurat xandɩ o`ltiredi. Bul urɩs barɩsɩnda Muxammed 
Niyazdɩn` o`zide aman qalmaydɩ. Onɩ ertip kelgen a`skerleri menen qosɩp Xiywa a`skerleri qɩrɩp 
taslaydɩ. 
1856 – jɩlɩ 12 –fevral ku`ni Xiywa taxtɩna Seydmuxammed otɩradɩ. Ol xanlɩq taxtɩna 
otɩrɩwdan Qutlɩmurat xannɩn` a`melge asɩrmaqshɩ bolg‗an isin dawam etedi. Ol da`rha`l a`sker 
toplap ko`terilisshi tu`rkmenlerdi bag‗ɩndɩrɩw ushɩn o`zinin` tu`rkmenler arasɩndag‗ɩ burɩng‗ɩ 
baylanɩslarɩn iske salɩp, tu`rkmenlerdin` bir bo`limin o`zine qaratadɩ. Atamurat xan o`zinin` 

---

burɩng‗ɩ qu`diretinen ayɩrɩlɩp Seydmuxammed xannɩn` soqqɩsɩna duwshar boladɩ. 
Seydmuxammed xan tu`rkmenlerdin` bir bo`legin bag‗ɩndɩrɩp, ko`terilisshilerdin` 
birlesken ku`shine sheshiwshi soqqɩ bergennen keyin ko`terilis basshɩlarɩ arasɩnda jikleniwshilik 
payda boladɩ. Basɩnda keneges Ernazar bolg‗an on to`rt urɩw biyleri ko`terilistin` keleshegine 
isenbey Xiywa xanɩ ta`repke o`tip ketedi. Bul jag‗day qaraqalpaqlardɩn` o`n to`rt urɩw arɩsɩnɩn` 
ten` jarɩsɩnɩn` ko`terilisshilerden qol u`ziwine alɩp keledi. Ekinshiden Xiywa xanɩ ta`repke o`tip 
ketken biyler o`zleri menen ketpey qaraqalpaqlar xanɩ Zarlɩqtɩ «o`zinin` puqaralarɩn ko`rsin», - 
dep aldap alɩp ketip, Xiywa xanɩ Seydmuxammedke aparɩp beredi. Usɩlayɩnsha jan`adan 
du`zilgen qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩ xansɩz qaladɩ. Bul na`rse ko`terilisshilerge o`zinin` ruwxɩy 
unamsɩz ta`sirin tiygizedi. Ko`terilistin` ideyalɩq basshɩsɩ Ernazar Alako`z ko`terilis tamamlanɩp, 
qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` ta`g‗diri sheshilgenligin tu`sinse de Xiywa xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩwdan bas 
tartadɩ. Ol o`zinin` do`geregine jɩynalg‗an sadɩq qurallaslarɩ menen 700 u`yli xojalɩq bolɩp 
Qazaqda`ryanɩn` ten`izge quyarlɩg‗ɩnda bekkem qorg‗an saldɩradɩ. 1856 – jɩldɩn` 29 – martɩnda 
Seydmuxammed xan u`lken a`sker toplap Ernazar qorg‗anɩna qamal jasaydɩ. Ko`terilisshiler 
dushpang‗a qattɩ qarsɩlɩq ko`rsetedi, adam ku`shi jag‗ɩnan og‗ada basɩm bolɩwɩna qaramastan 
qanshelli ku`sh salɩp jigerli tu`rde topɩlɩs jasasa da xan a`skerleri qorg‗andɩ iyeley almaydɩ. 
Qamal derlik u`sh ayg‗a jaqɩn dawam etedi. Xiywa a`skerleri qorg‗andɩ ku`sh penen qolg‗a 
kirgize almaydɩ. 1856 – jɩlɩ 12-iyun ku`ni Ernazar qɩyanetsizlik penen satqɩnnɩn` atqan og‗ɩnan 
qazalanadɩ. Tek usɩnnan son` g‗ana Ernazar qala Xiywa a`skerleri ta`repinen qolg‗a kirgiziledi. 
Usɩlayɩnsha ko`terilistin` aqɩrg‗ɩ tiregi qɩyratɩladɩ, Zarlɩq xan Xiywa qalasɩnda awɩr jazalarg‗a 
girptar etip o`ltiriledi. 
Ernazar Alako`z Bul ko`teriliyaste xalɩq ishinen shɩqqan xalɩq batɩrɩ retinde ko`zge 
tu`sedi. Ol o`mirinin` aqɩrɩna shekem o`zinin` niyetine, ko`terilisshilerge sadɩq bolg‗an. Jeke 
basɩnɩn` g‗amɩ ushɩn ko`terilisshilerdi taslap qashpag‗an. 
Ernazar Alako`z tuwralɩ O`zbekstan Respubliksɩnɩn` Prezidenti Islam Karimov 1997 – jɩlɩ 
17 – iyunde Qaraqalpaqstan Respublikasɩnɩn` Joqarg‗ɩ Ken`esinin` na`wbetten tɩsqarɩ 
sessiyasɩnda shɩg‗ɩp so`ylegen so`zinde Ernazar Alako`zdi a`dalat ha`m ten`lik, azatlɩq ha`m 
erkinlik ushɩn gu`res ju`rgizgen ju`rekli qaraqalpaq perzentlerinin` biri dep joqarɩ bahaladɩ.