1-tema. Filosofiyaniń PÁn hám dúnya ǵ a kóz-qarasqa tiyisli mazmuni

«
ha’reket
»
filosofiyalıq 
tu’siniginde sol da’wirdin’ ilimiy disciplinasının’ - mexanikanın’ jetiskenlikleri sa’wlelendi. 
Bu’ginliginde ha’reket filosofiyalıq kategoriyası o’zine tek mexanikalıq ha’reket tuwralı bilimlerdi 
g’ana emes, mikrodu’nyada, tiri ta’biyatta, ja’miyette bolıp atırg’an bilimlerdi ha’m o’zi ishine 
qamtıydı. 
 
Du’nyanı tanıp biliw nızamlardı sa’wlelendiretug’ın tek kategoriyalar, tu’sinikler arqalı g’ana 
emes, al obrazlar arqalı, iskusstvoda jaralatug’ın ko’rkem obrazlar arqalı a’melge asırıladı. Qa’legen 
biliw o’zine adamnın’ eki biliwlik uqıpların ja’mleydi. Olar, racionallıq, abstrakt logikalıq ha’m 
seziwlik, obrazlı -emocionallıq. Eger matematika, logika ha’m basqa ilimler tiykarınan biliwdin’ 
birinshi uqıbın esapqa alsa ha’m onı rawajlandırsa, iskusstvo-ekinshisin rawajlandıradı.
Logika ha’m psixologiya oblastındag’ı ilimiy do’retiwshilik boyınsha son’g’ı izertlewler sonı 
ko’rsetip otır, ko’p g’ana fundamentallıq ilimiy ashılıwlar, ma’selen, benzoldın’ do’n’gelegi 
(kolec), reaktiv dvigateldin’ principi, elektromagnitlik duga ha’m basqa da principler da’slep 
intuitiv-obrazlı formada hu’kim su’rdi. Tek son’ınan oylaw ta’repinen qayta islenip, olar qatan’ 
logikalıq-matematikalıq formag’a iye boldı. Ma’deniy jaqtan rawajlang’an, bay, intuitiv obrazlar 
iskusstvo ta’repinen islenip shıg’ıladı. Iskusstvonın’ o’zlerinin’ ilimiy do’retiwshiligindegi 
a’hmiyeti haqqında A. Eynshteyn, N. Bor ha’m basqa ullı alımlar aytqan.
Estetikalıq jaqtan to’men rawajlang’an individuum «joqarı materiya» haqqında pikirlerinde 
g’ana emes, o’ndiriste, turmısta ha’m az erkinlikke iye. Aqırı, o’mir mudamı o’zgeriste. Bunın’ 
ha’m iyiliwshilik qatnastı, qıyallawdın’ produktivli (o’nimli) ku’shin talap etedi. Do’retiwshilk 
qıyalg’a iye emes adam jan’anı do’retiwge, sheshim qabıllawg’a tayar emes. Bunday adamlar 
jan’ag’a qarsı.

---

Iskusstvo filosofiyadan burın payda bolg’an. Alg’ashqı, diniy-mifologiyalıq ko’z-qaras 
bazasında iskusstvo payda bolg’an ha’m tikkeley ol alg’ashqılıq praktikanın’ talabı menen 
belgilenedi. Taslarg’a oyılg’an su’wretler, rituallıq qosıq aytıwlar ha’m ayaq oyınlar ashıq 
praktikalıq bag’darg’a iye boldı. Bularda tek alg’ashqı adamnın’ turmısına tiyisli situaciyalar emes, 
sonın’ menen birge ol situaciyalarg’a ta’sir ha’m bar. Filosofiya rawajlanıp teoriyalıq du’nyag’a 
ko’z-qarasqa aynalıp, iskusstvonın’ rawajlanıwına ta’sir etedi. Ma’selen, A’yyemgi Greciya ha’m 
Rimnin’ iskusstvosı antiklik du’nyag’a ko’z-qarastın’ ayrıqshalıqları, kosmostı men’geriwge 
bag’darlang’an o’zgesheliklerin sa’wlelendiriwi menen ajıralıp turadı. Ma’selen, antik da’wirdin’ 
skulpturasında adamnın’ sırtqı pishimi ko’birek ko’rinedi. Al adamnın’ ishki du’nyası 
(mikrokosmos) ekinshi planda qaladı.
Orta a’sirlik Batıs Evropa iskusstvosında diniy ko’z-qarastın’ tan’bası basım. Ikonopis, 
psalmalar, shirkewlik xorlıq qosıqlar-bas bag’darlar.
Jan’a da’wirge metafizikalıq oylaw usılı ta’n. Ma’selen, Molerdin’ pesalarında qaharmannın’ 
xarakterleri statikalıqqa iye. Xızmetker (malay bul ja’digo’y, monax-na’psiqaw, sawdager-sıqmar, 
dvoryan-jaqsı adam h.t.b. Xarakterlerdin’ dinamikası ha’r tu’rliligi dialektikalıq ideyalardın’ 
rawajlanıwı menen payda boladı.
Ha’zirgi ku’nde jivopistegi, a’debiyattag’ı, teatrdag’ı, muzıkadag’ı, kinematografdag’ı, 
xoreografiya, arxitekturadag’ı belgili bag’darlar anaw ya mınaw filosofiyalıq ko’z-qaraslardın’ 
ta’sirlik tan’basına iye. Ma’selen, realizm ha’m syarrealizmnin’ ayırmashılıqları olarda atqarıwdın’ 
texnikası menen g’ana ajıralıp turmaydı. Olardı bul bag’darlar qa’lipleskende tiykar bolg’an 
filosofiyalıq, du’nyag’a ko’z-qaraslıq-metodologiyalıq ustanovkalarsız tu’siniw qıyın.
O’z gezeginde iskusstvo du’nyanı ko’riwdin’ usılı sıpatında filosofiyag’a ta’sir etedi. Onın’ 
u’sitne birde-bir iri filosof o’zinin’ do’retiwshiliginde iskusstvo temasın so’z etpey qoyg’an emes. 
Filosofiyadag’ı 
o’mir filosofiyası, ekzistencializm, germenevtika, strukturalizm ha’m 
posstrukturalizm sıyaqlı iri bag’darlar o’zlerinin’ problemaların iskusstvo teması menen 
baylanıstırdı ha’m ko’p jag’dayda iskusstvonın’ du’nyanı logikalıq racionallıq men’geriwinin’ 
u’stinen u’stinligine tiykarlandı.
Filosofiya menen dinnin’ o’z-ara qatnasın so’z etkende olardın’ ta’g’dirinin’ a’zel bastan 
birleskenin ko’riw mu’mkin. Filosofiya ha’m iskusstvo ha’m du’nyanın’ du’nyag’a ko’z-qaraslıq 
kartinasın quradı.
Logikalıq-racionallıqqa tiykarlang’an filosofiyag’a salıstırg’anda din isenimge (vera) 
tiykarlang’an. Dinnin’ bul o’zgesheligin xristian shirkewlerin tiykarın salıwshılardın’ biri Tertullian 
atap ko’rsetip, mınaday postulattı formulirovkaladı. «Isenemen, sebebi absurd».
Qa’legen rawajlang’an diniy sistema filosofiyanın’ logikalıq metodologiyalıq instumentariyin 
o’zinin’ dogmatların tastıyıqlaw ushın qollanıwg’a umtıladı. Sonın’ ushın katolicizmnin’, islam, 
buddizmnin’ doktrinaları haqqında aytıw mu’mkin. Diniy ideyalarda qurılg’an tomizm, neotomizm, 
sufizm, teyyardizm ha’m basqa da filosofiyalıq bag’darlar belgili.
Filosofiya menen ja’miyettin’ ara-qatnası ma’selesine tikkeley kelsek, filosofiyanın’ o’zinin’ 
payda bolıwı ja’miyettin’ ruwlıq du’zimnin’ qulawı menen payda bolg’an tariyxıy jaqtan 
belgilengen talapları menen baylanıslı. Aqıl ha’m fizikalıq miynettin’ bo’liniwi, ma’mleketliktin’, 
klasslardın’, o’ndiristin’ quramlı tu’rlerinin’, ilimnin’ payda bolıwı, biliwdi ha’m sociallıq 
praktikadag’ı sapalı jan’a podxodlarg’a baylanıslı talap haqıyqatlıqqa qatnastın’ jan’a formasının’ 
filosofiyanın’ payda bolıw za’ru’rligine alıp keldi. Son’ ala sociallıq-tariyxıy troansformaciyalar 
filosofiyalıq oydın’ rawajlanıwına u’lken ta’sir etti. Batıs Evropa orta a’sirlerde shirkew ha’m 
dinnin’ rolinin’ o’siwi filosofiyanın’ teologiyanın’ xızmetkerine aynalıwına alıp keldi. Jan’a 
da’wirde ta’biyattanıw ilimlerinin’ ha’m sanaattın’ rawajlanıwına baylanıslı talap filosofiyanın’ 
logika - metodologiyalıq ha’m gnoseologiyalıq problematikasın birden ku’sheytti. Bul boyınsha 
burıng’ı SSSR tusında filosofiyanın’ ta’g’dirine ja’miyetlik sistemanın’ ta’siri jeterli da’liyl. KPSS 
tin’ monopolizmi ha’m totalitarizm filosofiyanın’ dogmatlastırdı, siyasiy ideologiyag’a bag’ındırıp, 
sxolastikalıq ha’m sofistlik elementlerdin’ rawajlanıwına alıp keldi. Socializm ellerinde stalinizm, 
maocizm h.t.b. filosofiyalıq bag’darlar ra’smiy status alg’an ha’m tastıyıqlang’an ma’mleketlik 
ideologiya da’rejesine ko’terilip administrativlik instrumentke aynaldı. Onın’ funkciyasına o’mir 

---

su’rip turg’an sistemanı qorg’aw, og’an jalpıldaqlıq, basqasha oylaytug’ınlar menen gu’res, 
ja’miyetlik ha’m individuallıq sananın’ rawajlanıwına baylanıslı cenzorlıq-policeylik qadag’alaw, 
avtoritetlerge qarata haq niyetligin tekseriw h.t.b. kiredi. Alımlardın’ pikirinshe, bunday 
ha’kimshilikke ku’shlew ha’m qorqıtıwg’a tiykarlang’an, «monofilosofiyalanıwshılıqtı» A’yyemgi 
Greciya ha’m ha’zirgi ko’p tu’rli filosofiyalıq mektep ha’m ag’ımlarg’a panoramasına iye batıs 
du’nyası ha’m bilgen emes.
Sıpatlanıp atırg’an situaciyada ja’miyetlik o’mirdin’ orta a’sirlik sho’lkemlestiriwdin’ 
belgilerin ko’riw mu’mkin. Katoliklik shirkew ku’shlew ha’m zorlawdın’ quralların (inkviziciya, 
otta jag’ıw, shirkewden alaslaw, anafemag’a beriw) paydalana otırıp, ja’miyetlik sananın’ 
rawajlanıwın sonın’ ishinde filosofiyanı o’zinin’ qadag’alawına bag’ındırdı ha’m diniy 
dogmatlardın’ jıyındısın ha’m olardın’ shirkew xızmetkerleri ta’repinen tu’sindiriliwin shınlıqtın’ 
son’g’ı instanciyası schıpatında dag’azalag’an edi.
Qudaydın’ patshalıg’ın jer betinde ornatıw ushın gu’res penen «kommunizm ushın gu’res» 
da’wirinin’ parallelizmi anıq, ras. Ol belgili du’nyag’a ko’z-qaraslıq ha’m ideologiyalıq 
konstrukciyalardı dogmalawda absolyat bir oylawdı tan’ıwda, «intellektuallıq» tartıslardı citatalıq 
«da’liyllew ha’m terminologiyalıq sofistika» da’rejesine deyin bardı. So’ytip ideologiyanın’ 
ja’miyet o’mirinde ulg’aytılg’an roli h.t.b. o’mir su’rdi.
Bul aytılg’an ruwxıy atmosfera tek orta a’sirlik Evropa ya socialistlik lager ellerine g’ana 
tiyisli emes, al bundaydı shıg’ıs despatiyalarında ha’m (A’yyemgi Egipet) ha’m fashistlik 
Germaniyadan birqansha islamlasqan ma’mleketlerden ha’m ko’riw mu’mkin. Bul jag’daylardın’ 
ha’mmesinde de Sistemanın’ filosofiyanın’ ja’miyettegi statusına ta’siri ko’rinedi. Qa’legen 
filosofiya, meyli ol Marksqa tiyislime, ya Nicshe, Xaydeggerdiki me, olardı absolyatlesken ha’m 
kanonlasqan dogmatlardın’ da’rejesine jetkeriw ha’m total da’rejede ja’miyetlik ha’m individuallıq 
sanag’a tan’ılg’anları dogmalıq oylawdın’ qa’liplesiwine alıp kelgen bolar edi.
Filosofiya o’zinin’ da’nyag’a ko’z-qaraslıq, metodologiyalıq, aksiologiyalıq, kritikalıq, 
boljawlıq, sintetikalıq funkciyalardan a’meleg asıra otırıp sociallıq tariyxıy prcesslerdin’ 
rawajlanıwına ta’sir etedi.
Ja’mlengen-ulıwmalasqan formada filosofiya biliw processinin’ ha’m sociallıq praktikanın’ 
rawajlanıw bag’darına ta’sir etedi. Aytayıq, oyanıw da’wiri ha’m jan’a da’wir filosofiyasındag’ı 
gumanizm ha’m ag’artıw ideyaları shirkewlik absloyatlikti biraz sheklewge, soslaviyalardın’ 
statusın o’zgertiwge, puxaralıq ja’miyettin’ qa’liplesiwine jag’day jasadı. Al nemec klassikalıq 
filosofiyasının’ ideyaları ko’p g’ana ilimlerdin’, ma’selen, geologiyanın’, biologiyanın’, 
ja’miyettanıw h.t.b. tu’siniklerin tu’birinen o’zgertiwge alıp keldi. Totalitarlıq ja’miyetlerde 
filosofiya ideolgiyanın’ apologetika ha’m cenzuranın’ instrumenti bola otırıp progressivliktin’ 
rawajlanıwın irkiwi mu’mkin. Bug’an waqtında stalinizmnin’ genetikanı ha’m kibernetikanı 
burjuaziyalıq ilim dep dag’azalawı gu’wa.