|
Tayanısh so’zler: du’nyag’a ko’z qaras, metodologiya, metod, filosofiya, monizm,
dualizm, plyaralizm.
2-TEMA. BOLMIS FILOSOFIYASI (ONTOLOGIYA)
Joba:
1. Filosofiyada bolmıs kategoriyası.
2. Bolmıstın’ tu’rleri ha’m formaları.
3. Materiya filosofiyanın’ ha’m ta’biyattanıwdın’ kategoriyası.
4. Ha’zirgi ilim materiallıq du’nyanın’ qurılısı ha’m evolyaciyası tuwralı.
SHınında da XX-a’sirde adamzattın’ civilizaciyanın’ ilimiy-texnikalıq progress boldırg’an
jetiskenliklerine kewli tolıp, onnan la’zzetleniwi jeterli da’rejede a’melge astı dew menen shekleniw
onshelli durıslıqqa kelmese kerek. Nege degende, bu’ginliginde sol na’rse belgili bolıp atır,
adamzat o’zin-o’zi pu’tkil planetalıq da’rejede tanıp biliw da’rejesine ko’terilgen payıt ilimnin’,
texnikanın’ jetiskenliklerin aqılg’a sıyımlı da’rejede g’ana paydalanbasa, demek onı basqarıwdın’
ma’deniyatın iyelewge ku’sh salmasa, onda civilizaciyanın’ jetiskenliklerinen birotala maxrum
bolıp qalıwı ha’m ta’a’jip emes. Biraq bul aktuallıqqa iye wazıypanı sheshiw haqıyqatlıq, ulıwma
bolmıs tuwralı teren’ bilimge iye bolıwdı talap etedi. Bunı aytpag’annın’ o’zinde ha’m adamlar
misli Shekspirdin’ Gamleti sıyaqlı ha’r qashan bolmıs, barlıq ha’m bolmaslıq tuwralı waqıtlar
baylanısı u’zilgende, burın bekkem ko’ringen adamzat o’mirinin’ tiykarına baylanıslı
gu’manlang’an, pikir ju’ritken. Onın’ u’stine G’bar bolıw ya joq bolıwG’ (bıt ili ne bıt) ma’selesi
bu’ginliginde globallıq da’rejege qoyılar eken, bolmıstın’ a’piwayı o’mirlik alg’ı sha’rtlerinen
quramalı filosofiyalıq pikir ju’ritiwlerge, da’lillew menen juwmaqlarg’a o’tiwdin’ za’ru’rligi
o’zinen-o’zi tu’sinikli. Solay eken, bolmıstın’ ne ekenligin tanıp biliw ha’m pu’tkil barlıqqa
gumanistlik qatnasta bolıw praktikalıq jaqtan ha’m ilimiy jaqtan ha’m ju’da’ za’ru’rli.
Filosofiyanın’ bolmıstı izertleytug’ın tarawaı - ontologiya. Ontologiya so’zi grekshe onthos
(haqıyqat, nag’ız, bar) + logos (ta’liymat) - barlıq, bolmıs tuwralı ta’liymat degendi an’latadı.
Bolmıstı tu’siniwde arnawlı a’debiyatlarda turaqlasqan pikir joq desek ha’m boladı. Bir
koncepciyalarda bolmıs konkret, zatlıq, materiallıq bolmıs penen sheklense, ekinshilerinde tek
ideallıq bolmıs penen ten’lestiriledi.
Durıs bul tu’sinik do’gereginde filosofiya tariyxınan belgili, pikirler talası hesh qashan ha’m
toqtap qalg’an emes. Bunın’ bir sebebi, shaması, bolmıstın’ filosofiyanın’ kategoriyalıq apparatının’
ishindegi en’ ulıwmalıqqa iye bolg’anlıg’ınan ha’m bolsa kerek. Aqırı bolmıs degende barlıq o’mir
su’rgen, o’mir su’rip turg’an ha’m o’mir su’rip tura beretug’ın, sonday-aq obektiv ha’m subektiv
reallıq, barlıq na’zerde tutıladı. Basqasha aytqanda, ta’biyat, adam, onın’ oyları, ideyaları, ja’miyet
bulardın’ ha’mmesi usı tu’siniktin’ ishine kiredi. Nege degende bular o’zinin’ o’mir su’riw,
jasawının’ formalarının’ ha’r qıylılıg’ına qaramastan o’mir su’rip, jasap turg’anlıqtan tutas, pu’tin
bolmıstı, barlıqtı quraydı.
Degen menen, joqarıda eskertkenimizdey-aq, bolmıstı ken’islikte ha’m waqıtta o’mir
su’retug’ın real du’nya, ta’biyat, bizin’ sanamızdan biyg’a’rez o’mir su’retug’ın birinshi qubılıs
sıpatında tu’sindiriw arnawlı a’debiyatlarda ele dawam etiwde. Bulay tu’sindiriwde, a’lbette,
ta’biyiy bolmıs g’ana qamtıladı da, onın’ ideallıq, virtuallıq ha’m ruwxıy formaları sırtta qalıp
qoyadı. Sonın’ ushın belgili orıs filosof - alımı A. G. Spirkinnin’ bolmıstın’ tiykarg’ı sferaların
ta’biyatqa, ja’miyetke ha’m sanag’a bo’liwinde jan bar. (Qaran’ız: Spirkin A. G. Osnovı filosofii.
M. 1998). Onın’ u’stine materialistlik dep atalg’an koncepciyalardın’ o’zinde ha’m materiya menen
ruwxtın’ ulıwmalıg’ı olardın’ real o’mir su’riwi menen da’liyllenedi g’oy.
Durıs, heshkimge sır emes, eger materiya obektiv, real da’rejede subektten biyg’a’rez o’mir
su’rse, ruwx tuwralı tu’sinik en’ aldı menen adamnın’ subektiv qıyallawı menen baylanıslı. Eger
materiallıq penen ruwxıylıqtı salıstırsaq, materiallıq subektten biyg’a’rez jasasa, ruwxıylıq subekt
penen tikkeley baylanıslı. Solay eken, bolmıs materiallıq bolmıs ha’m ruwxıy bolmıs bolıp
bo’linedi.
Bolmıstı anıg’ıraq tu’siniw maqsetinde «bolmıs» tu’sinigin «o’mir su’riw», «bar bolıw»,
«reallıq» tu’sinikleri menen salıstırıp qarag’anımızda ha’m «bolmıstın’» ulıwmalıg’ın,
qalg’anlarınan ken’ligin ko’remiz. Usı sebepli «bolmısqa» antinomiya bolarlıq tu’sinik sıpatında
«bolmaslıq, o’mir joqlıq» (nebıtie) tu’sinigi usınıladı. Bolmıstın’ o’mir su’rmey turg’an bo’legi
bolmaslıq, o’mir joqlıq boladı. Biraq bul jag’dayda «mir su’riw, bar bolıw» (suщestvovanie)
«bolmısqa» qarag’anda ulıwmalıqqa iye. Sebebi ol ishine «bolmaslıqtı, o’mir joqlıqtı» ha’m
qamtıydı. «O’mir su’rmew, bar bolmaw» (ne suщestvovanie) tu’sinigi ha’m bar. Ol geyde
potenciallıq bolmıs, al geyde bolmıstın’ o’tkendegi ha’m keleshektegi halatı sıpatında qollanıladı.
Bunnan sonı ko’riw mu’mkin, bolmıs tu’sinigi waqıtlıq ko’z-qarastan «o’mir su’riw, bar bolıw»
tu’siniginen ken’.
Reallıq tu’sinigi bolatug’ın bolsa bolmıstın’ o’mir su’rip turg’an bo’leginin’ mazmunın
quraydı. Reallıq o’zinin’ mazmunı boyınsha, ma’selen, fizikalıq (fizikalıq waqıyanı ha’m qamtıydı),
ximiyalıq, biologiyalıq, sociallıq, ruwxıy h.t.b. bolıp bo’linedi. Reallıqqa, sonday-aq keleshekke
baylanıslı potenciallıq, real mu’mkinshiliklerge iye birge, qatar jasap, o’mir su’rip kiyatırg’an
qubılıslar ha’m kiredi.
A’lbette bolmıs tuwralı ma’sele bular menen tamamlanbaydı. A’sirese bolmıstın’ formaların
anıqlaw barısında, olardın’ tiykarın, ma’nisin tu’siniw ju’da’ za’ru’rli. Bul boyınsha filosofiyada
substanciya kategoriyası bar. Substanciya so’zinin’ to’rkini latındag’ı
Do'stlaringiz bilan baham: |
