sheksizligine, ken’ligine muwapıq filosofiya en’ aldı menen G’du’nya-adam» sistemasındag’ı
g’alaba, universal qatnaslarg’a bag’darlang’an. Bular - antologiyalıq, gnoseologyalıq, aksiologiyalıq
ha’m praksiologiyalıq qatnaslar.
Solay etip, filosofiya - bul ja’miyetlik sananın’ ayrıqsha forması, teoriyalıq du’nyag’a ko’z-
qarastın’ tu’ri, onda ulıwmalastırılg’an formada kategoriyalardın’ belgili sistemalarının’
ja’rdeminde adamnın’ du’nyag’a universallıq qatnasları (antologiyalıq, gnoseologiyalıq,
aksiologiyalıq, praksiologiyalıq) sa’wlelenedi. Adamzat ma’deniyatının’ jetiskenlikleri sintezlenedi.
(
Алексеев В. П. Предмет, структура и функции диалектиchеского материализма. М. , 1982.
Ойзерман Т. И. Проблемы историко-философской науки. М, 1982).
Filosofiyalıq problemalardın’ principiallıq ayırmashılıg’ı sonda olar eki tu’rli ta’biyatqa iye.
Bir ta’repten, olar waqıttın’ ha’r bir tariyxıy aralıg’ında konkret-tariyxıy formag’a iye.
Ol sol
da’wirdin’ o’zgeshelikleri menen belgilengen. Ma’selen, orta a’sir ma’dniyatında dinnin’
hu’kimdarlıg’ın bildirdi ha’m sog’an sa’ykes filosofiyalıq ma’selelerdin’ qoyılısın belgiledi.
XVII-XVIII-a’sirlerde birinshi plang’a mexanika shıg’adı ha’m sol da’wirdin’ filosofiyasının’
ayırmashılıg’ın belgiledi. Aqırı, filosofiyalıq problemalar mexanistlik ko’z-qaraslar prizmasınan
qaraldı.
Ekinshi ta’repten, filosofiyalıq problemalar bolmıstın’ tiykarg’ı ma’selelerin qarag’anlıqtan,
olar
«
ma’n’gi» problemalar toparına kiredi. Filosofiyalıq problemalardın’
«
ma’n’giligi» sonda, olar
birden ha’mme waqıt ha’m ha’mme a’wladlar ushın sheshilmeydi. Ha’r bir tariyxıy da’wir ushın,
adamlardın’ a’wladları ushın bul problemalar jan’adan qoyıla beredi. Ma’selen, haqıyqıy
bilimge
jetisiw ha’m bahalıqlar probleması. Ha’r qıylı da’wirde olar ha’r tu’rli mazmung’a iye boldı. Olar
adamnın’ du’nyag’a fundamentallıq, universallıq (biliwlik ha’m bahalıq) qatnasların bildire otırıp,
ha’mme waqıt adamzattın’ aldında jan’a tu’rde tura beredi. Biliwdin’ ta’biyatının’ sheksizligi
sebepli ha’m progrestin’ sheksiz mu’mkinshiliklerine baylanısılı adamzat mudamı tınıshlıqqa
jetiwdin’ jolların jetilidiriwge, jan’a ideallardı izlewge umtıladı, jan’a ha’m go’ne bahalıqlar tuwralı
sorawlarg’a beriledi.
Filosofiyanın’ tiykarg’ı quralı (metodı) teoriyalıq oylaw. Filosofiya o’z arsenalında ya
ximiyalıq reaktivlik mikroskoplarg’a ya teleskoplarg’a
iye emes, onın’ quralı-abstrakciyanın’
ku’shi.
Jan’a da’wirge deyin filosofiya faktologiyalıq ha’m eksperimentallıq bazag’a iye bolg’an joq.
Sonın’ ushın filosofiyada tiykarg’ı usıl oy juwırtıw (umozrenie) boldı. Empiriyalıq bazanın’
jarlılıg’ınan filosofiyalıq oy juwırtıw (umozrenie) baqlaw ha’m eksperimenttin’ faktları
menen
ilimiy tastıyıqlanbaytug’ın logikalıq qurılmalarg’a qurılg’an edi. Filosofiyalıq oy juwırttırıwdın’
ramkasında
oysha eksperiment, ekstrapoliaciya, idealizaciya h.t.b. qollanıldı. Oy juwırtıwdın’
ko’meginde materianın’ atomlıq ha’m molekulalıq qurılısı, onın’ o’zinshe rawajlanıwı tuwralı h.t.b.
a’hmiyetli jorıwlar boldı. Filosofiyalıq biliwdin’ tag’ı bir quralı - intellektuallıq intuiciya.
Interpretaciya ha’m filosofiyalıq biliwdin’ a’hmiyetli quralı.
Du’nyanı biliwge bag’darlang’an oylawdın’ qa’legen forması o’zinin’ rawajlanıwının’ belgili
etapında o’zin-o’zi belgilew problemasına tap boladı. Bul o’zin-o’zi belgilewde ha’rqashan
tiykarg’ını onın’ ko’rinisinin’ ayrıqsha formalarınan ajıratıw, belgilewshini belgileniwshiden,
tiykarg’ını bag’ınıwshıdan ajıratıw processin o’tedi. Aytayıq, matematikaday a’yyemgi ha’m qatan’
ilim o’zinin’ predmetlik oblastı boyınsha tiykarg’ı ma’seleleri boyınsha diskussiyanı talap etpeydi.
XX-a’sirdegi
belgili matematik, logik ha’m filosof B. Rassel usı ju’z jıllıqtın’ basında mınaday
degen edi
: «
jan’asha matematikanın’ bas triumflarının’ biri matematikanın’ ne ekenligi haqqında
ma’selenin’ ashılıwında» (
Б. Рассел. Новейшие работы о наchалах математики // В ст. Новые
приемы в математике. СПБ, 1913. Т, 1. с. 83
).
Basqa waqıtlar mınadayda esitiw ha’m boldı. Matematikanın’ predmetinin’ ha’m tiykarg’ı
ma’selesinin’ nede ekenligin bilmew matematiklerge ashılıw jasawg’a mu’mkinshilik berdi. XX-
a’sirde matematika degen ne degen sorawdı ha’r tu’rli tu’siniw matematikada ko’p g’ana
bag’darlardı payda etti.
Qa’legen ilimnin’ predmetlik oblastı mudamı o’zgerip otıradı, sonın’ ishinde tiykarg’ı
ma’sele ha’m. Haqıyqıy substanciyalıq tiykardı ilim ko’p tu’rli ha’m empiriyalıq qubılıslardın’
ishinen ajıratadı. Bul ilimnin’ empiriyalıq da’rejeden teoriyalıq da’rejege o’tiwi menen baylanıslı.
Fizika bug’an Nyatonnın’ mexanikasının’, biologiya Darvinnin’ teoriyasının’ payda bolıwı
menen keldi. Bilimnin’ tiykarg’ı ma’selesi (tiykarg’ı problema) qarama-qarsı ta’repler arasındag’ı
g’alaba ha’m qarapayım qatnaslardı o’z ishine aladı. Biraq bunı ko’rsteiw tek ilimiy-teoriyalıq
da’rejed g’ana mu’mkin. Ku’ndelikli, ilimiy-empiriyalıq da’rejede predmettin’ substanciallıq tiykarı
ko’rinbeydi.
Filosofiyanın’ tiykarg’ı ma’selesi sıpatında neni tu’sinemiz. Barlıq filosofiyalıq problemalardı
u’sh tiykarg’ı toparg’a bo’liw mu’mkin.
1. Du’nya degen ne
Do'stlaringiz bilan baham: 
