O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

2. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra
undosh tovushlar uch turga bo‘linadi:
1) portlovchi undoshlar (jami 9 ta) ikki nutq a’zosining o‘zaro jipslashuvi va 
o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining ana shu nutq a’zolariga ma’lum zarb bilan 
urilib, portlab o‘tishidan hosil bo‘ladigan tovushlar bo‘lib, ularga: b, g, d, j (jo‘ja 
so‘zidagi), k, p, t, ch, q undoshlari kiradi. Portlovchi tovushlardan b, p undoshlarini 
hosil qilishda havo oqimi ikki lab orasidagi to‘siqdan, d, j (jajji so‘zidagi ), t, ch 
undoshlarini hosil qilishda tilning old qismi bilan tishlar va milk orasidagi 
to‘siqdan, k, g undoshlarini hosil qilishda esa tilning orqa qismi bilan tanglayning 
orqa qismi orasidagi to‘siqdan portlab o‘tadi. Bu undoshlardan ch, j(jadval 
so‘zidagi) o‘ziga xos murakkab artikulyatsiyasi bilan boshqalardan ajralib turadi. 
Masalan, ch undoshining hosil bo‘lishida tilning old qismi milkka taqaladi, lekin 
odatdagi portlash yuz bermay, og‘iz bo‘shlig‘iga kelgan havo, asosan, sirg‘alib 
chiqadi. Natijada, to‘la bo‘lmagan portlash (t + sh = ch kabi) qorishiq (affrikativ 
portlovchi ham deyiladi) portlovchini vujudga keltiradi. Qorishiq j tovushi esa 
portlovchi d va sirg‘aluvchi j tovushlari oralig‘idagi tovushdir, shuning uchun 
Juma, Jahongir so‘zlari rus tilida Djuma , Djaxongir shaklida yoziladi va shunday 
talaffuz qilinadi. Shu jihatdan portlovchilar ikki turga ajratiladi: 
a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q; 
b) qorishiq portlovchilar: ch, j (jahon) 
2) sirg‘aluvchi undoshlar (jami 9 ta) ikki nutq a’zosining o‘zaro yaqinlashishi va 
havo oqimining ana shu nutq a’zolari orasidan sirg‘alib chiqishi bilan hosil
bo‘ladigan tovushlar bo‘lib, ularga v, j (jurnal, vijdon), z, y, s, f, x, sh, g‘, h
undoshlari kiradi. 
Havo oqimining ikki lab o‘rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar orasidagi 
tor oraliqdan sirg‘alib o‘tishi j (jirafa), z, s, sh undoshlarini; til o‘rta qismi bilan 
qattiq tanglayning o‘rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg‘alib o‘tishi y undoshini; 
tilning orqa qismi bilan tanglayning orqa qismi o‘rtasidagi tor oraliqdan sirg‘alib 
1
1
Jamolxonov H.A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti. 2005, 59-bet.

---

41 
o‘tishi g‘, x undoshlarini; bo‘g‘izdagi un paychalari orasidagi tor oraliqdan 
sirg‘alib o‘tishi esa h undoshini vujudga keltiradi. 
3) portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar (jami 5 ta) bir vaqtning o‘zida ham portlash, 
ham sirg‘alish jarayonlarining ro‘y berishi natijasida hosil bo‘ladi. Ularga m, n, ng, 
l, r undoshlari kiradi. Bunday undoshlar hosil bo‘lish usuliga ko‘ra boshqa 
undoshlar (portlovchilar, sirg‘aluvchilar)dangina emas, o‘zaro ham farq qiladi va 
uch guruhga bo‘linadi:
a) burun tovushlari: m, n, ng. Bulardan m undoshining hosil bo‘lishida o‘pkadan 
kelayotgan havo oqimining bir qismi og‘iz bo‘shlig‘idan lablarning to‘sqinligiga 
uchrab, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo‘shlig‘idan sirg‘alib 
chiqadi, n undoshining hosil bo‘lishida esa til uchi yuqori tishlarga va milkka 
tegib, yarim portlash ro‘y beradi, burun yo‘li ochiq bo‘lgani uchun, havo 
oqimining qolgan qismi burun bo‘shlig‘i orqali sirg‘alib chiqadi. Tilning orqa 
qismi qattiq tanglayning orqa qismiga tegib, havo oqimining qisman portlashi va 
havo oqimining bir qismi burun bo‘shlig‘i orqali sirg‘alib chiqishi ng tovushini 
vujudga keltiradi.
b) yon tovush l undoshini hosil qilishda til uchi yuqoriga tomon bukilib, milkka 
tegadi, ammo havo oqimining tilning ikki yonidan sirg‘alib o‘tishi uning og‘iz 
bo‘shlig‘idan qisman portlab, qisman sirg‘alib chiqishiga sabab bo‘ladi.
d) titroq tovush r undoshini hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo to‘lqini 
tilning uchiga zarb bilan kuchli uriladi va uni titratadi, tilning titrab turishi esa 
havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘idan portlab-sirg‘alib chiqishiga olib keladi.
Demak, portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlarning hosil bo‘lishida ham portlovchilarga 
xos bo‘lgan ikki a’zoning jipslashuvi, ham sirg‘aluvchilarga xos bo‘lgan ikki nutq 
a’zosi orasidagi tor oraliqdan (yoki burun bo‘shlig‘idan) sirg‘alib o‘tishi sodir 
bo‘ladi.