O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

NUTQ TOVUSHLARI 
Unlilar (vokalizm) 
1) unli tovushlar hosil 
bo‘lishida o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida hech qanday 
to‘siqqa uchramasdan 
o‘tadi; 
2)unli tovushlarni cho‘zib 
talaffuz qilish mumkin; 
3) unli tovushlar 
talaffuzida tovush 
paychalari albatta titraydi;
Undoshlar (konsonantizm) 
1)undosh tovushlarni hosil
qilishda esa o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga 
uchraydi va buning 
natijasida shovqin hosil 
bo‘ladi; 
2)undoshlarni esa cho‘zib 
talaffuz qilib bo‘lmaydi; 
3) undoshlar talaffuzida esa 
tovush paychalari titrashi 
ham (jarangli va 
sonorlarda), titramasligi 
ham (jarangsizlarda) 
mumkin.

---

37 
2.Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra. 
Unli tovushlar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi 
vertikal harakatdir. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. 
Chunonchi, i, u unli tovushlarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi, shuning 
uchun ham og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; aksincha, a, o tovushlarini hosil 
qilishda til tanglaydan ancha uzoqlashadi (quyida turadi), shuning uchun til bilan 
tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi; e, o‘ tovushlarini hosil qilishda esa til bilan 
tanglay o‘rtasidagi oraliq o‘rtacha (tor ham emas, keng ham emas) bo‘ladi. 
Ko‘rinadiki, tilning vertikal harakati og‘izning ochilish darajasini (tor, keng, o‘rta 
keng) belgilaydi. Shuning uchun unlilar tilning vertikal harakati (yoki og‘izning 
ochilish darajasi)ga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 
1) yuqori tor unlilar: i, u; 
2) o‘rta keng unlilar: e, o‘. 
3) quyi keng unlilar: a, o.
3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra. 
Unlilar talaffuzida lablarning roli ham kattadir. Ayrim unlilar talaffuzida
lablar albatta qimirlaydi, ya’ni ular doira shaklini oladi, ayrimlarida esa nisbatan 
kam qimirlaydi. Shunga ko‘ra unlilar ikki guruhga bo‘linadi:
1) lablangan unlilar: u, o‘, o; 
2) lablanmagan unlilar: i, e, a. 
Unli tovushlar tasnifini quyidagi jadvalda aks ettirish mumkin: