Adabiyotshunoslikka

KIRISH
Adabiyot haqidagi fan. “Adabiyotshunoslikka kirish” kursining
vazifalari
“ Adabiyotshunoslikka kirish” kursi hayot bilan b o g ‘lan gan , chunki lining 
obyekti b o lg a n adabiyotning p re d m eti hayotdir.
X nlq hayotida olam sh u m u l, jid d iy o ‘zgarishlar ro ‘y b e rd i. M ustam - 
lakachilikka asoslangan m ustabid tu zu m barham to p d i. M ustaqillik davri 
boshlandi. Tobelik va mutelik siyosati o ‘tmishga aylandi.
0 ‘zbek xalqining bosh g ‘oyasi — ozod va obod V atan va farovon hayot 
b arp o etish, rivojlangan davlatlardagidek kafolatlangan tu rm u sh darajasiga 
erishishdir. Kuchli davlatdan-kuchli jam iyat sari borishdir. Bu ish milliy istiqlol 
m atkurasining asosidir. Milliy istiqlol m afkurasining b osh qa g 'oyalari Vatan 
ravnaqi, yurt tinchligi, komil in so n , ijtimoiy ham koriik, m illatlararototuvlik, 
terrorizm g a qarshi xalqaro m iqyosda uyushgan holda kurashish, d inlararo 
bag‘rikenglikdan iborat.
Jam oa bo'lib yashash, oilani m uqaddas bifish, m ahallaga e ’tibor, ona tilini 
sevish, k attag a h u rm a t, k ic h ik k a sh afq at, ayo lga e h tir o m , sabrlilik , 
m ehnatsevarlik, halollik, m e h r-o q ib a t va m u ru w a t kabi m illiy xususiyat- 
larim izni yanada boyitish lozim . Q o n u n ustuvorligi, hurfikrlilik, dunyoviy 
bilim lar va m a'rifatga intilish, horijiy tajriba va m ad an iy a tn i o ‘rganish kabi 
um um bashariy xususiyatlam ie’tiro f etish va ulardan oziqlanish darkor. Xullas, 
“ 0 ‘zbekiston jam iyatining milliy istiqlol m afkurasi, o ‘z m ohiyatiga ko‘ra, 
xalqim izning asosiy m aqsad-m uddaolarini ifodalaydigan, u n in g o 'tm ish i va 
kelajagini bir-biri bilan bog‘laydigan, asriy orzu-istaklarini am alga oshirishga 
xizm at qiladigan g‘oyalar tizim id ir” .
M afkura uchta ildizlar m ajm uyidan iborat:
1. Falsafiy ildizlar. U lar b a rc h a ilm lar boshi hiso b lan g an falsafa fani 
xulosalaridir.
2. Dunyoviy ildizlar. U lar m a ’rifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, 
m adaniy m unosabatlar m ajm uyidan iboratdir. A srlar m o bay n id a insoniyat 
bosqichm a-bosqich dunyoviylik sari intilib kelm oqda. U m u m e ’tiro f etgan 
tam oyillar va qonun ustuvorligi, siyosiy pluralizm , m illatlararo totuvlik, 
dinlararo bag'rikenglik kabi xususiyatlar dunyoviy jam iy atn in g asosini tashkil

---

etadi. In son n in g haq-huquqlari va erkinliklari, jum ladan, vijdon erkinligi ham 
qo n u n y o l i b ilan kafolatlanadi. B u nday jam iyat m afkurasi “ Dunyoviylik- 
dahriylik e m a s ” degan tu sh u n ch a asosida rivojlanadi, ya’ni dinning jam iyat 
hayotida tu tg an o ‘rni va aham iyatini aslo inkor ctmaydi.
3. Diniy ildi/.lar. Ular diniy ta ’limotlargavaezgulikkatayanadi. “ Dunyoviyva 
diniy g 'o y a la r bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga 
ko‘tariladi” .
Milliy istiqlol m afkurasi va u n in g g ‘oyalari qabul qilingan o ‘zbek m odeli 
orqali am alga oshadi. U iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi, davlatning bosh 
islohotchi ek an lig i, q o n u n n in g ustuvorligi, aholining dem ografik tarkibini 
hisobga o ig a n h old a, kuchli ijtim oiy siyosat yuritish. b o zo r iqtisodiyotiga 
b o sq ich m a-b o sq ich o ‘tish kabi q oidalarni o*z ichiga oladi.
M illiy istiqlol m afkurasi yakka huk m ro n b o 'lg an , xalq va partiya yagona 
deyishni niqob qilib oigan g‘ayriinsoniy va g‘ayrimilliy kom m unistik mafkuraga 
zid holda ish k o ‘radi.
M illiy is tiq lo l m a fk u ra si va u n in g g ‘o y alari h o z irg i a d a b iy o t va 
“ A dabiyotshunoslikka kirish” fani u ch u n dasturulamaldir.
H ayotni bilim , aql, h unar, ru hiyat va g ‘ayrat oldinga siljitadi. Shuning 
u c h u n resp u b lik am izd a “ K ad rlar tayyorlash M illiy d a stu ri” va “ T a’lim 
to ‘g'risida”gi q onun qabui qilingan. M aqsadimiz, rivojlanayotgan m am lakatlar 
q a to rid a n o ‘rin olish, g ‘oyaviy b o ‘shliq bo'lishiga yo‘l q o ‘ymaslik, q o nu n 
ustuvor b o ’lgan fu q aro lar jam iy atig a o ‘tish, kelajagi buyuk 0 ‘zbekistonni 
yaratishdir.
M a ’lu m k i, islom fund am en talizm ! va ekstrem izm ham terrorchilik o ‘rta 
asr xalifachilik tartibini tiklash u c h u n bosh ko‘tardi, moliyaviy m aqsadlarda 
n ark o b iz n esd an foydalandi. V ahhobiylik, hizb u t-ta h rir kabi diniy gu ru hlar 
ish boshladi. Afg‘onistondagitolibonlar boshliq terrorchilar Afg‘oniston, Eron, 
P okiston 0 ‘rta Osiyodagi m ustaqil davlatlar ishtirokida islom davlatlari 
federatsiyasini tuzish to ‘g ‘risida xayol suiganlar. Am m o ular bunyodkorlik va 
tinchlik g ‘oyasiga vayrongarchilik va qirg‘in g ‘oyasini qarshi qo ‘yganliklari uchun 
ham x aro b va to r-m o r boMdilar. Lekin hayotda g ‘oyalar kurashi tugam aydi. 
Shu b o isd an h a r b ir insonda m afkuraviy im m unitetni hosil qilish m uhim
masalaboMib kelmoqda.
M afkuraviy im m unitet obyektiv boMishi kerak. Umum insoniy xalq manfaati 
bilan y o ‘g ‘rilgan boM sa-da, m uayyan siyosiy-iqtisodiy tizim ga asoslanadi. 
M afkuraviy im m u n ite tn i hosil qilish va am alga oshirishda adabiyot m uhim
o ‘rin egallaydi.
Jism o n iy va m a ’naviy b ark am o llik insonning tashqi jih a td a n g o ‘zal 
b o 'lish in i, m a ’naviy barkam ollik esa ruhiy, ko‘ngil va aql jih atd an barkam ol 
b o ‘lish n i n a z a rd a tu tad i. G ‘arb tafak k u rid a xristian d in i, realistik qarash;

---

o 'z b e k m usulm on Sharq îa fa k k u rid a islom dini, ro m a n tik tu sh u n c h a la r 
yetakchilik qiladi. H ozir G ‘a rb d a “ sh arqlashuv” , S h arq d a “g 'a rb la s h u v ” 
tamoyili ish ko'rmoqda. Dunyo csa yagonagloballashuv yo‘liga kiribborayotir. 
S h arq d a o d o b , nazokat, kcksalarga h u rm a t, a n 'a n n la m i izzatlash ; oila va 
\?o 1 ajo n lik barqarorligi; G 'a rb d a iqtiso d iy o t, q a t’iyat, g ‘a y ra t, shijoaî, 
in tellek tu al to m o n ustuvor riv o jlan m o q d a. Bu ikki q u tb b ir-b irid a n ibrat 
olm oqda. Hozirgi komil inson ana shu ikki xossadan yuzaga keladi. Barkamol 
jam iyatga siyosiy m adaniyatning c h o ‘qqisi b o ‘lgan dem o k ratiy an i egallagan 
barkam o l inson orqali erishiladi.
Shu jarayonga mos hoJda adabiyot ham , uning qahram on i ham , adabiyot 
ilmi ham o ‘zgarib borm oqda.
Badiiy adabiyot kishilarga kuchli t a ’sir ko ‘rsata oladigan sa n ’at turlaridan 
biri. U inson his-tuyg‘ularini va ongini tarbiyalashda katta ro'l o ‘ynaydi. Kitobxon 
badiiy asarlarning mualliflari b ilan birgalikda hay otning tu rli tom onlari, 
xarakteriar va hodisalar m ohiyatiga kirib boradi ham da o 'z id a ularga b o ‘lgan 
faol m unosabatni shakllantiradi.
Badiiy adabiyotning ajoyib nam unalarini to ‘g ‘ri ham da ch u q u r lushunm oq 
va baholam oq uchun adabiyot haqidagi fan ham da bu sohadagi asosiy nazariy 
tu sh u n ch alar bilan tanishm oq zaru r.
A dabiyotshunoslik va uning b o iim la ri
Adabiyot haqidagi fan adabiyotshunoslik deb ataladi. A dabiyotshunoslik 
adabiyotning ahamiyati va m ohiyatini, adabiyjarayon ham adabiy aloqalar va 
yozuvchilaming adabiyotga doir fikrlarini o ‘rganadi. U adabiyotni o'rganuvchi 
juda ko‘p qism va sohalami o‘z ichiga oladi va hozirgi davrda adabiyot nazariyasi. 
adabiyot tarixi, adabiy tanqid, adabiyotshunoslik metodologiyasi kabi qismlarga 
bo‘linadi.
A dabiyot nazariyasi badiiy ad ab iy o tn in g ijtim oiy m o h iy atin i, o ‘ziga 
xosligini, tuzilishini, rivojlanish qonun iy atlarin i o ‘rgan adi h am d a adabiy 
m ateriallarni ko‘rib chiqish va b ah o lash qoidalarini belgilaydi.
Adabiyot tarixi esa birm uncha xususiy, adabiy-tarixiy, lekin m uhim ijodiy 
hodisalarni tekshiradi. U adabiy jara y o n lam i tadqiq qiladi h am d a turli adabiy 
voqealarning, yozuvchilar faoliyatining shu davrdagi ah am iy atin i belgilaydi. 
Adabiyot tarixchisining diqqat m arkazida aniq badiiy asarlar, ayrim yozuvchilar 
ijodi, u larning milliy va jahon adabiyoti tarixida tu tg an o ‘rn i, ijodiy usul va 
uslublar, ja n r va adabiy tu rlarn in g shakllanishi, xususiyatlari h a m d a taqdiri 
singan m asalalartu rad i.

---

A dabiyot tarixchisi tarixiylik qoidalarígn asoslanadi, y a’ni o'rganilayotgan 
h ar b ir ad a b iy hodisaga m uayyan ijtim oiy-iqtisodiy sharo it, tarixiy vaziyat 
nuqtayi n azarid an yondashadi.
Adabiy tan q id , asosan, zam onaviy adabiyotni har to m o n la m a tahlil qiladi 
va uning g ‘oyaviy-badiiy jihatdan o ‘z davri va kelajak uchun bo'lgan ahamiyatini 
ochib bcradi. Adabiyot tarixiga ham joriy adabiyot nuqtayi nazaridan qaraydi. 
A d a b iy -ta n q id iy ishlarda ayrim badiiy asarlar, m uayyan yozuvchining yoki 
tan q id ch in in g b u tu n ijodi h am d a turli yozuvchilarning b ir qanch a asari yoki 
b u tu n m illiy adabiyot tahlil qilinishi m um kin. Adabiy ta n q id oldida ikki xil 
m aqsad tu ra d i. B irinchidan, ta n q id c h i badiiy asarni ta rg 'ib qiiib, uning 
kitobxon to m o n id a n to ‘g kri tushunilishiga, fazilatiari va nuqsonlari haqqoniy 
b a h o la n ish ig a yordam lash ad j. Ikkin cfú d an , tan q id ch i ad ib larn in g ijodiy 
kam olotga yetishishiga ko‘m aklashadi. Tanqidchi badiiy asarlardagi ijobiy va 
salbiy to m o n la rn i k o 'rsa tib b erish b ilan yozuvchining ijodidagi m uhim
to m o n la rn i rivojlantirish va n u q so n la rn i b a rta ra f qilish im k o n in i beradi. 
A dabiyotni b ah o lash bilan birga u n d a aks etgan hayotni ham baholaydi.
T a n q id adabiyotga yo‘nalish beradi. M atbuotda adabiy tan q id tarixining 
kelib ch iq ish i va tarixi bilan b o g 'liq qoidalari - o d illik, haqqoniylik, 
hoziijavoblik va samimiylikdir.
A dabiy tan q id -k u n d a lik m atb u o t orqali kitobxonlarning estctik jih atd an
tarbiyalaydi. adabiy asar tahlilida bu asam i ayrim yangi dalillar bilan told irad i.
A dabiyo tning rivoji adabiy tan q id n in g ravnaqiga olib kelishi m um kin.
A dab iy ta n q id tarix, tilsh u n o slik , estetika, psixologiya, pedagogika, 
etnografiya va iqtisod bilan aloqador holda o‘sadi.
A dabiy ot nazariyasi, adabiyot tarix i, adabiy tanqid va adabiyotshunoslik 
metodologiyasi o ‘zaro bog‘liq b o lib , ular bir-biriga va adabiyotga ta ’s iro ‘tkazib 
turadi.
Adabiy tanqid adabiy jarayonni baholashda adabiyot nazariyasi ishlab chiqqan 
qoidalarga va adabiy m atnni yoritishda adabiy tanqid natijalariga suyanadi.
A dabiy ta n q id adabiyot nazariyasining hodisalaridan kelib chiqqan holda 
ad a b iy , tarix iy m a ’lu m o tla rn i h a m b u tu n insoniyat tafak k u ri erishgan 
y utuqlam i h am hisobga oladi va u la r yordam ida tahlil qilinayotgan asar milliy 
ad a b iy o tg a q a n d a y yangilik o lib kirganligini aniqlaydi. A dabiy tan q id shu 
ta rz d a a d a b iy o t tarixini yangi to p ilm a la r bilan boyitadi, adabiy taraqqiyot 
tam oyillarini va istiqbolini ko‘rsatib beradi.
A d a b iy o tn i o ‘rganish qoidalari va ijodiy usullarini tekshirish adabiyot- 
shunoslik metodologiyasiga yuklatilgan.
“A dabiyot tarixi” , “Adabiy ta n q id ” , “Adabiyotshunoslik m etodologiyasi” 
xulosalari “A dabiyot nazariyasi” ni hosil qiladi.

---

A dabiyotshunos adabiyotga to ‘g*ri buho bersa, bu obyektiv b aho bcrishdir. 
Agar u biro n adabiy asarga o ‘z m aq sad id an kelib chiqib, n o to ‘g ‘ri b a h o
bersa, bu subyektív baho berishdir.
Adabiyotshunoslik sanab o'tilgan asosiy qismlardan tashqari boshqa fanlarga, 
yo rd am ch i soh alarg a ham b o 'lm a d i.