Conference Paper

Москва 
университетининг
очилиши билан нишонланди. Табиий фанлардан маърузаларни 
тажрибалар ва лаборатория тадқиқотлари билан бирлаштириб ўтказиш, яъни 
Ломоносовча 
маъруза 
ўқиш 
характери 
кейинчалик 
Россиянинг 
барча 
университетларида ва техника олий ўқув юртларида қўлланила бошланди. 
Физиканинг олий ўқув юртларида ўқитилиши тарихидан, ёшларни ўз 
маърузалари билан қизиқтирган ва билимларга уларнинг интилишини йўналтирган 
кўпгина олимлар маълум. Улар маърузаларининг асосий хусусиятларини кузатиш 
ҳамиша фойдали. 
1827-1836 йилларда Москва университети талабаларида М.Г.Павловнинг 
физикадан маърузаси кучли таасурот қолдирган. Қобилиятли маърузачи физиканинг 
оддий саволлари билан чекланмасди, уларни билишнинг ишончлилиги билан, 
инсоннинг ҳақиқий оламга таъсири билан боғлар эди. 
Худди шундай, Москва университетида физикани ривожланишининг янги 
даври, ҳамда унинг ўқитилишини таниқли олим А.Г.Столетов (1839-1896) фаолияти 
билан ҳам боғлаш мумкин. Ўша вақтда термодинамика ва газларнинг кинетик 
назарияси, спектроскопия ва электротехника жадал ривожланди, ишлаб чиқариш 
саноати эса илмий техник кадрларни талаб этарди. Шу мақсадда 1860 йилнинг бошида 
кўпгина қобилиятли ёшлар ва шу жумладан, А.Г.Столетов ҳам чет элга таълим олиш 
учун жўнатилади. Чет элда А.Г.Столетов, Вебер, Магнус, Крихгоф ва бошқалар асос 
солган илғор физикани чуқур ўзлаштиради. Қайтгандан кейин бу фаннинг 
ўқитилишини Европа даражасига кўтаради ва ажойиб олимлар мактабини яратади: 
Р.А.Колли, Н.Н.Шиллер, П.А.Зилов, А.П.Соколов, Д.А.Гольгаммер, В.С.Щегляев, 
П.Н.Лебедев, В.А.Михельсон ва бошқалар. Улар кейинчалик Россияни турли 
регионларида ўзларининг илмий тадқиқотларини олиб боришди. А.Г.Столетов ва унинг 
шогирдлари магнит ва электр ўлчашлари, Максвелл электродинамикаси, молекуляр 
физика, фотоэффект, электромагнит тўлқинларини ўрганишнинг актуал муаммоларни 
ечишга улкан ҳисса қўшди.
Ҳаммамизга маълумки, инсонда атроф-оламни билиш учун туғма интилиш 
мавжуд. Аслини олганда таълим шунга асосланади. Муаммоли вазиятлар 
маълумларини номаълумлар билан боғлайди, аниқ натижаларга тахмин қилинганини 
мос эмаслигини ҳисобга олади. Бундай мос тушмаслик ақлий фаолиятнинг кучли 
уйғонишига олиб келади ва изланишга ундайди:

фикрни фаоллаштиришда маърузачининг мунозарага чорлаш маҳорати муҳим 
аҳамиятга эга. Тарихдан маълумки, яхши маърузачининг дарсидан сўнг талабалар 
уйга қайтишда йўл бўйи маърузаларда айтилганлар бўйича баҳслар ўтказган. 
Бундай мунозаралар фикрлашни вужудга келтиради ва талаба айтилганларни 
ечимини топишга ҳаракат қилиб, адабиётга ва бошқа манбаларга мурожаат қилади 
[3]. Масалан, агар икки жисм таъсир кучлари миқдори бўйича тенг бўлса ва 
йўналиши бўйича қарама-қарши бўлса, унда от нима учун аравани тортади, арава 
отни эмас? Шунга ўхшаш аудиторияда мунозара келтириб чиқарадиган кўплаб 
саволлар келтирилиши мумкин. 

маърузани ўқишнинг юқори таъсирли хусусияти аудиторияга яхши таъсир 
кўрсатади. Ўқув материалини яхши ўзлаштирган маърузачи талабаларда ижобий 
хислатлар ўйғотади ва ақлий фаолиятини ривожлантиради. Аксинча материални 
яхши ўзлаштирмаган маърузачи материални бир текис, бўшанг баён қилади ва бу 
ҳолат тингловчиларни зериктиради, улар материалларнинг муҳимларини фарқлай 
олмайдилар;

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
348 

маърузачи материални нарса ва ҳодисалар моҳиятига олиб киришга имкон 
берадиган таққослашлар ва ўхшатишлар, образлар билан бойитиш ҳақида ўйлаши 
керак. 
Intel корпорацияси ишлаб чиқадиган замонавий транзисторлар секундига бир ярим 
триллион марта очилиб ёпилади. Инсон учун оддий қўшиб ажратгични бир ярим 
триллион марта ўчириб ёқиш учун 25 минг йил керак бўлади [4]. Шундай экан, 
маърузаларимизда 
кўпроқ 
янги 
педагогик 
ва 
замонавий 
информацион 
технологиялардан фойдаланиб мавзунинг туб моҳиятини талабаларимизга етказишимиз 
лозим бўлади.
Республикамиз олий мактаб тарихида физика фани бўйича ажойиб маърузачилар 
жуда кўп бўлган. Жумладан Республикамиз олий мактабларида ҳам шундай таниқли 
физик нотиқлар сифатида академиклар Р.Бекжонов, А.Қ.Отахўжаев ва П.Қ. 
Ҳабибуллаевларни кўрсатиш мумкин. А.Қ. Отахўжаев Самарқандда, П.Қ.Ҳабибуллаев 
ва Р.Бекжонов эса Тошкентда катта илмий мактаб яратдилар. Улар Ўрта Осиёда физика 
илмий мактабларининг асосчиларидир. Шогирдлари ҳозирги кунда Республикамизнинг 
кўпгина олий ўқув юртларида ва илмий текшириш институтларида фаолият олиб 
бормоқдалар. Республикамизда бутун умрини таълим ва фанга бағишлаган, бағишлаб 
келаётган олимлар жуда кўп. Бу рўйхатни чексиз давом эттириш мумкин.
Юқорида айтганимиздек, фан ва жамиятнинг ривожланиши туфайли физика 
фани ҳам мукаммаллашиб, ривожланиб боради. Бу борада олий мактабнинг тарихий 
ривожланиш тажрибасини ижодий англаш мухумдир.