Вазирлиги тошкент молия институти

(БМТ) Иқтисодий ва ижтимоий кенгаши (EКОСОС) 
1945 йилда таъсис 
этилган кенгаш – БМТнинг энг асосий органларидан бири бўлиб, иқтисодий 
ва ижтимоий соҳалардаги ҳамкорлик ҳамда ихтисослаштирилган муассасалар 
фаолиятини мувофиқлаштиради. Кенгаш фаолияти доирасига иқтисодий ва 
ижтимоий ривожга кўмак бериш, жумладан, ҳаёт даражасини ошириш, 
бандлик муаммосини ҳал этиш ва маданият ҳамда таълим соҳасидаги 
ҳалқаро ҳамкорликка ёрдам кўрсатиш киради.
Кенгашнинг 54 аъзо давлати БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 
сайланади. Бу ташкилотда 14 ўрин Африка давлатларига ажратилган бўлса, 
11 – Осиё мамлакатлари учун, олти – шарқий Европа давлатлари учун, 10 – 
Лотин Америкаси ва Кариб ҳавзаси мамлакатларига ҳамда 13 ўрин – ғарбий 
Европа давлатларига ажратилган.
БМТ Бош Ассамблеясининг 71-сессиясида Руминия, Дания ва Канада 
БМТ Иқтисодий ва ижтимоий кенгашининг янги аъзоларига айланди.
3.
 
Савдо-иқтисодий ташкилотлар. Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ)
Жаҳон савдо ташкилоти кўп томонлама савдо тизимининг ҳуқуқий ва 
институционал ўзагидир. У ички савдо қонунчилиги ва қоидаларини 
ривожлантириш ва амалга ошириш услубларини ҳукуматларга белгилаб, 
шартномавий мажбурият тамойилларини тақдим қилади.
ЖСТга 1995 йил январида асос солинди. 1993 йил 15 декабрида 
мамлакатлар ҳукуматлари Уругвай Давраси бўйича музокараларни 
тугатдилар ва 1994 йил апрел ойида Марроккаш (Марокко) шаҳрида 
эришилган натижаларни амалиётга қўллаш бўйича охирги ҳужжатни 

---

195 
имзоладилар. 1994 йил 15 апрелдаги Марроккаш декларациясида «Уругвай 
Давраси натижалари жаҳон иқтисодиётини мустаҳкамлайди ва бутун дунёда 
савдони, 
инвестицияларни 
кенгайтириб, 
ишчи 
кучи 
бандлиги, 
даромадларнинг ўсишига олиб келади», деб ёзиб қўйилган. Шу билан бирга у 
жамоавий баҳслар ва музокаралар орқали мамлакатлар орасидаги савдо 
алоқаларини ривожлантирувчи платформа ҳисобланади.
ЖСТ Уругвай Давраси натижалари ифодаси ҳамда Тариф ва Савдо 
бўйича умумий битим (ГАТТ) давомчисидир. Марроккаш декларациясининг 
кучга кириши билан ЖСТ га янги халқаро ташкилот сифатида асос солинди. 
У ЖСТ битимларига қўшилган товарлар савдоси, хизматлар савдоси ва 
интеллектуал мулк ҳуқуқи билан боғлиқ бўлган битимларнинг амалга 
оширилишига кўмак беради. Бундан тақари, у битимга илова сифатида 
киритилган савдо сиёсатини ёритиш механизми билан юзага чиқувчи 
ихтилофларни бартараф этиш шартномасининг қўлланишини амалга 
оширади21.
Кўп томонлама савдо музокаралари бўйича Уругвай Давраси 
натижаларини ўзида мужассам этган якунловчи хужжат Жаҳон савдо 
ташкилотини ташкил этиш бўйича Битимни ўз ичига олади. ЖСТ Битими 
тўртта илова – 1947 йилда қабул қилинган тариф ва савдо бўйича умумий 
битим ва янги Битимлар, жумладан, хизматлар савдоси ва интеллектуал мулк 
ҳуқуқини ҳимоя этиш битимларини ўз ичига олгади.
Биринчи Низом таркибида:
- 1А Илова. Товарлар савдоси ҳақида умумий Битим. 
- 1В Илова. Хизматлар савдоси ҳақида умумий Битим.
- 1С Илова. Савдо ҳақида Битим ҳамда интеллектуал мулк ҳуқуқи билан 
боғлиқ жиҳатлар (ТРИПс).
Иккинчи Низом ихтилофларни бартараф этишни назорат этувчи қоида 
ва жараёнлар бўйича Битим.
Учинчи Низом савдо сиёсатини кўриб чиқиш механизмини ўз ичига 
олади.

---

196 
Тўртинчи Низом ЖСТнинг барча аъзо давлатлари томонидан 
имзоланган кўп томонлама Савдо Битимини ўз ичига олади ҳамда «…ушбу 
битимларни қабул қилмаган аъзо мамлакатларга ҳеч қандай мажбурият ёки 
ҳуқуқ юкламайди» деб қайд этади.
Тўртта битим:
- Фуқаролик самолетлари савдоси ҳақида Битим.
- Давлат таъминотлари ҳақида Битим.
- Сут маҳсулотлари ҳақида халқаро Битим.
- Мол гўшти ҳақида Битим.
Биринчи уч иловада келтирилган Битимлар барча аъзо давлатлар учун 
боғловчи вазифасини ўтайди (Ҳар томонлама савдо битимлари), тўртинчи 
иловадаги битим эса фақат имзо чекан давлатларнигина бирлаштиради (Кўп 
томонлама савдо битимлари).
Савдо ва тарифлар бўйича асосий келишув (ГАТТ) нинг аввалги 
низомлари ГАТТ товарлар савдоси ҳақида Битимга (1А Илова) киритилган. 
Агар аниқроқ айтадиган бўлсак 1А Илова ГАТТнинг 1994 йилдаги 
низомларини (Уругвай Даврасигача бўлган ГАТТнинг 1947 йилдаги низоми 
назарда тутилаяпти), жумладан махсус протокол, қарорлар ва тушунчаларни, 
ўз ичига олади. 1994 йилдаги ГАТТнинг товарлар савдоси ҳақида Битим 
қарорлари ЖСТ битимларининг 1А Иловасига киритилган:
- Савдода техник тўсиқлар ҳақида битим
- Божхона баҳоси ҳақида битим (1994 йилдаги ГАТТнинг ВИИ 
бандининг бажарилиши)
- Келиб чиқиш жойи ҳақида битим.
- Импортни лицензиялаш жараёнлари ҳақида битим.
- Юклашдан олдинги текшириш ҳақида битим.
- Ҳимоя чоралари ҳақида битим.
- Санитар ва фитосанитар тадбирларни қўллаш ҳақида битим.
- Субсидиялаш ва компенсациялаш тадбирлари ҳақида битим.

---

197 
- Антидемпинг ва компенсацион бож ҳақида битим. (1994 йилдаги 
ГАТТнинг ВИИ бандининг бажарилиши)
- Садо билан боғлиқ инвестицион тадбирлар ҳақида битим.
- Текстил ва кийим ҳақида битим.
- Қишлоқ хўжалиги ҳақида битим.
ЖСТнинг ГАТТдан фарқи нафақат аъзо мамлакатлар сонида (1994 йил 
якунида ГАТТда 128та, ЖСТда эса 2003 йилда 154), балки ЖСТ низомида 
қўлланиши кўрсатилган тижорат фаолияти ва савдо сиёсатини кенг қамраб 
олинганлигида кўринади. ГАТТ фақат товар савдоси масалалари билан 
шуғулланган, ЖСТ эса товар ва хизматлар савдоси ҳамда интеллектуал мулк 
ҳуқуқи садосини қамраб олади.
ЖСТ Секретариати Женева шаҳрида жойлашган ва қуйидаги асосий 
функсияларни бажаради:
1. ЖСТни ташкил этувчи кўп томонлама ва ҳар томонлама битимларни 
бошқариш ва амалга ошириш
2. Кўп томонлама савдо музокаралари учун Форум
3. Савдо баҳсларини ҳал этиб бериш.
4. Миллий савдо сиёсатини назорат этиш ва жаҳон иқтисодий сиёсатини 
ишлаб чиқишга жалб этилган ўзга халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик.
ЖСТ структураси келишувчи томонлар сессияси, ЖСТ вакиллари 
кенгаши, комитетлар, ишчи гуруҳлар, баҳсларни ҳал этувчи органлар, ЖСТ 
секретариати (Женевада жойлашган).
ЖСТ нинг бошқарув органи Конференсия ҳисобланади ва икки йилда 
бир марта йиғилади. Конференсиялар оралиғидаги даврда ташкилотнинг 
юқори органи генерал кенгаш ҳисобланади. У товарлар, хизматлар ва 
интеллектуал мулк ҳуқуқи савдоси бўйича кегашни ҳамда турли хил келишув 
ва шартномаларнинг турли жиҳатлари билан шуғулланувчи комитет ва ишчи 
гуруҳларини назорат қилади.
Товарлар савдоси бўйича кенгаш товарлар савдосига тегишли бўлган 
битимларнинг қўлланилиши ва бажарилиши устидан назоратни амалга 

---

198 
оширади. Бунда унга товарлар бозорига кириш, санитария бўйича чора-
тадбирлар, субсидия ва компенсация масалалари, божхона божларини 
баҳолаш, савдодаги техник тўсиқлар, антидемпинг амалиёти, импортни 
лицензиялаш, текстил савдосини мониторинг қилиш масалалари билан 
шуғулланувчи бир қатор комитетлар ва бошқа органлар ёрдам кўрсатади.
Хизматлар савдоси бўйича кенгаш денгиз йўли билан ташиш хизмати, 
жисмоний шахсларнинг ҳаракати, телекоммуникация воситалари масалалари 
билан шуғулланади.
ЖСТ секретариати генерал директор ва унинг тўртта ўринбосарлари 
устидан бошчилик қилади ва ЖСТ органлари фаолиятини таъминлашга 
жавобгар ҳисобланади.
ЖСТ доирасида “битта мамлакат — битта овоз” тамойили амал қилади. 
ЖСТ га аъзо бўлмоқчи мамлакатлар учун мураккаб музокаралар жараёнини 
кутиб турибди. Натижада бу ташкилотга кириш истагини билдирган 
мамлакат ЖСТ битимларида кўрсатилган шартларни қабул қилиши керак. 
Ташкилот бюджети аъзо-мамлакатлар киритган бадал эвазига шаклланади, 
унинг миқдори мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этиш улушига қараб 
белгиланади. ЖСТ кириш истагини билдирган бир қатор мамлакатлар 
кузатувчи статусига эга ва бюджетга ката бўлмаган миқдордаги бадал 
ўтказишади. Бундай мамлакатлар сони 30 та ҳисобланади ва улар овоз бериш 
ҳуқуқига эга эмас.
Битимда 
кўрсатилган 
асосий 
вазифалар 
– 
ташқи 
савдони 
либерализациялаш, божхона тарифларини камайтириш, импортни миқдорий 
чеклашдан воз кечиш, дискриминацияларни бартараф қилиш ҳамда бошқа 
кўп томонлама савдо-сиёсий чора-тадбирлар.
Битимда мумкин қадар қулайлик бериш режимини қўллаш бўйича қарор 
марказий ўринни эгаллайди. Лекин Битим ушбу принсипга риоя қилмаслик 
имкониятини берувчи бир қатор шартларни ҳам ўз ичига олади.

---

199 
ЖСТ (ГАТТ) нинг асосий фаолият кўрсатиш шакли бож конферен-цияларини 
ва тариф тўсиқларини пасайтириш бўйича маслаҳатлар ўтказиш 
ҳисобланади. ЖСТ фаолияти қуйидаги тамойилларга асосланади:
1) имкон қадар қулайлик яратиш режими асосида дискриминациясиз 
савдони амалга ошириш; тартибга солишнинг тарифсиз воситаларидан 
босқичма-босқич воз кечиш билан божхона божини белгилаш йўли билан 
миллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш;
2) кўп томонлама музокаралар асосида божхона тарифлари ставка-
ларини қисқартириш ва келажакда буни шерикларини огоҳлантирмасдан 
туриб оширишига йўл қўймаслик ҳам бунга амал қилмаслик;
3) савдо муаммоларининг олдини олиш мақсадида аъзо-мамлакатларга 
маслаҳатлар бериш;
4) ҳалол рақобатга асосланган халқаро савдони ривожлантириш;
5) ривожланаётган мамлакатлар учун имтиёзли режим тақдим этиш;
6) минтақавий савдо битимларини имзолаш;
7) текстил ва кийим-кечак учун халқаро савдосини тартибга солишнинг 
ўзига хос нормаларини белгилаш.