Вазирлиги тошкент молия институти

3. Халқаро савдонинг муқобил назариялари 

---

47 
Охирги ўн йилликларда жаҳон савдосида халқаро савдонинг классик 
назариялари билан тушунтириб бўлмайдиган сезиларли ўзгаришлар рўй 
бермоқда. Бундай вазиятнинг юзага келиши мавжуд назарияларни 
ривожлантиришни ва шунингдек муқобил назарий концепцияларни ишлаб 
чиқишга даъват этади. 
Маҳсулотнинг хаётийлик даври назарияси. 
60-
йилларнинг ўрталарида америкалик иқтисодчи Р.Вернон маҳсулотнинг 
ҳаётийлик даври назариясини олға сурди. Ушбу назариясида Р. Вернон тайёр 
маҳсулотлар жаҳон савдосининг ривожланишини уларнинг хаётий босқичлари 
асосида, яъни маҳсулот бозорда хаётга эга ва сотувчининг ўз мақсадларига 
эришишини таъминлаши вақт даври асосида тушунтиришга ҳаракат 
қилди.
Маҳсулотнинг хаётийлик даври тўртта босқични ўз ичига олади, яъни 
тадбиқ этиш, ўсиш, етуклик ва пасайиш.
Биринчи босқичда мамлакат ичида юзага келган эҳтиёжни ҳисобга олган 
ҳолда янги маҳсулотни ишлаб чиқариш юз беради. Шунинг учун ушбу 
босқичда янги маҳсулотни ишлаб чиқариш кам серияли характерга эга бўлади, 
юқори малакали мутахассисларни талаб этади ҳамда янглик кашф этилган 
мамлакатда концентрацияланади. Ишлаб чиқарувчи эса деярли монопол 
мавқега эга бўлади ва маҳсулотнинг кичик қисмигина иқтисодий бозорга 
чиқарилади. 
Етуклик даврида кўп серияли ишлаб чиқариш олдинги ўринга чиқади. 
Рақобат курашида эса нарх омили бирламчи ахамият касб эта бошлайди. Ушбу 
босқичда бозорларнинг кенгайиб бориши ва технологиянинг тарқалиши 
натижасида янглик кашф этилган мамлакат рақобат устунлигига эга бўлмай 
қолади. Ишлаб чиқариш ишчи кучи арзон бўлган ривожланаётган 
мамлакатларга кўча бошлайди. Стандартлаштирилган ишлаб чиқариш 
жараёнларида арзон ишчи кучидан самарали фойдаланиш мумкин.
Маҳсулот хаётийлик даври пасайиш босқичига ўтиши муносабати билан 
унга бўлган талаб қисқаради. Бу ҳолат айниқса ривожланган мамлакатларда 
кузатилади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва уни сотиш асосан ривожланаётган 
мамлакатларда тўпланади. Маҳсулот яратилган мамлакат эса соф импортёрга 

---

48 
айланади.
Маҳсулотнинг ҳаётийлик даври назарияси кўпчилик тармоқлар 
эволюциясини ифодалаб беради, аммо ушбу назария халқаро савдо ривожи 
тенденцияларининг универсал таърфи ҳисобланмайди.