Genetika va evolyutsion

Bilimni nazorat qilish uchun savollar va test topshiriqlar 
1.
Lamarkning umumbiologik va falsafiy qarashlarini gapiring. 
2.
Lamarkning qanday yirik asarlarini bilasiz? 
3.
Tur haqida Lamark qanday fikrlarni aytgan? 
4.
Hayvonlarning gradatsiyasi haqida nimalarni bilasiz? 
5.
Tashqi muhitning organizmga ko`rsatganta’siri to`g`risida Lamark qanday 
fikrlarni ayting. 
6.
Lamarkning birinchi, ikkinchi qonunlar mohiyatini ayting. 
Test topshiriqlardan to`g`ri javobni aniqlang. 
1. Lamarkning yirik asarlari 
A. “Zoologiya falsafasi”, “Turlarning paydo bo`lishi” 
B. “Zoologiyaga kirish”, “Botanika asoslari” 
C. “Zoologiyaga kirish”, “Zoologiya falsafasi” 
D. “Tabiat sistemasi”, “O`simlik turlari” 
2. Lamarkning dunyoqarashi 
A. Kreatsionizm tarafdori 
B. Tarnsformizm tarafdorlari 
C. Deizm vakili 
D. Evolyutsionizm tarafdori.
3. Tashqi muhit organizmga ko`rsatgan ta’siri haqida Lamark nechta qonun ochgan. 
A. 3;
B. 2;
C. 1; 
D. 4.
 

---

32 
 
 IV 
bob
. XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDA TABIIYOT
FANLARIDA 
ERISHILGAN MUVAFFAQIYATLAR 
 
Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
Sistematikaning rivoji J.Kyuvening hayvonlar 
sistemasi. Lamarkning hayvonlar sistemasi. Embriologiyaning rivoji. Ber qonunlari 
Dekandol Gofmeyster tadqiqoti. Hujayra nazariyasi. Fiziologiya va biogeografiya 
fanlaridagi kashfiyotlart. Ch. Lyayel tadqiqoti
. 
1.
 
Sistematikaning rivojlanishi.
 
XVIII asrning birinchi yarmida hayvonlar sistematikasida Linney sistemasi 
hukmronlik qildi. Biroq bu davrda to`plangan zoologiyaga oid ko`pgina 
ma’lumotlar Linneyning har bir hayvon turi alohida-alohida paydo bo`lgan, degan 
g`oyalariga tamomila qarama-qarshi edi. Natijada zoologiya sistematikasini isloh 
qilish zaruriyati tug`ildi. 
Lamark Linney sistemasini qayta ko`rib chiqib, hayvonlarning yangi sistemasini 
yaratdi. U barcha hayvonlarni «umurtqalilar» va «umurtqasizlar» guruhiga, ularni esa 
o`z navbatida 14 ta sinfga va 6 ta pog`onaga ajratdi. 
Lamark hayvonlarni sistemaga solishda ko`proq ichki, tashqi organlarning 
tuzilishiga e’tibor berdi. Chunonchi, eng sodda ko`rinishda bo`lgan tuban hayvonlar 
sifatida infuzoriyalarda qon tomirlar ham, hazm qilish organlari ham bo`lmaydi. 
Poliplarda esa hazm qilish organi naydan iborat bo`lib, paypaslagichlari bor og`iz 
bilan tamomlanadi. Sistemaning ikkinchi pog`onasida nurlilar va chuvalchanglar 
sinfi kiritilib, ularda hazm qilish organlaridan tashqari, ba’zi boshqa ichki organlar 
rivojlangan, lekin ularda ko`z, uzunchoq – zanjirsimon miya, qon tomirlar, oyoq 
bo`lmaydi. Uchinchi pog`onaga hashoratlar, o`rgimchaksimonlar sinfi kiritilgan. 
Ular bo`g`imoyoqlilar bo`lib, ko`zi boshida joylashganligi, nervlari uzunchoq – 
zanjirsimon miyaga to`planganligi bilan xarakterlanadi. Traxeya nafas olish organi 
vazifasini bajaradi. O`rgimchaksimonlarda qon aylanish sistemasi sodda tuzilgan. 
To`rtinchi 
pog`onasidagi 
qisqichbaqasimonlar, 
xalqalilar, 
murtaoyoqlilar, 
mollyuskalar, sinfining vakillarida qon aylanish sistemasi rivojlangan, nafas olish 
organlari 
esa 
takomillashgan, 
nervlar 
uzunchoq 
zanjirsimon 
miyaga, 
mollyuskalarda esa nerv tugunlariga to`plangan. Bu pog`onadigi hayvonlarda qon 
tomirlar arteriya va venalarga bo`linadi. Beshinchi pog`onada baliqlar, reptiliyalar 
sinfi joylashgan. Ularning yuragi ikki kamerali (baliqlarda) va uch kamerali 
(reptiliyalarda) bo`lgan. Har ikkala holda ham yurak bir bo`lmaga ega, bu hayvonlar 
sovuqqonli, nervlari kalla suyagini to`ldirmaydigan bosh miyaga to`plangan. 
Oltinchi pog`ona vakillari qushlar, sutemizuvchilar sinfi nerv sistemasining yanada 
takomillashganligi, ya’ni nervlar kalla suyagini to`ldiruvchi bosh miyaga 
to`planganligi, yuragi ikki bo`lmadan iboratligi, issiqqonliligi bilan farq qiladi. 
Lamark tuzgan hayvonlar sistemasi Linney sistemasiga qaraganda bir qancha 
afzalliklarga ega bo`lsada, unda ko`pgina kamchiliklarga yo`l qo`yilgan. 
Amfibiyalar bilan reptiliyalar sun’iy ravishda bir sinfga, bir teshiklilar (kloakalilar 
— o`rdakburun, yexidna) qushlar sinfiga, bulutlar, mshankalar, ba’zi pardalilar, 
gidroidir poliplar sinfiga kiritilgan edi. Bunday kamchiliklarga qaramay, pog`onali 
tuzilishning asta-sekin takomillashishi prinsipiga asoslangan Lamark hayvonot 
dunyosining genealogik sxemasini tuzishga muvaffaq bo`ldi. Uning sistemasi va 

---

33 
genealogik sxemasi hayvonlar sistemasining keyingi rivojlanishiga ijobiy ta’sir 
ko`rsatdi.
Hayvonot sistemasini qayta tuzishda Sent-Iler ham birmuncha hissa qo`shdi. U 
hayvonlar bir reja asosida tuzilganligi g`oyasiga asoslanib, 1796 yili birinchi 
marta xaltali va yo`ldoshli sut emizuvchilarning o`zaro yaqinligini e’tirof etdi. 
1802 yili esa u cho`tka qanotli baliqlar avlodini ta’riflab berdi va bu bilan suvda 
ham quruqda yashaydigan umurtqalilar orasida oraliq forma borligini qayd etdi. 
Sent-Iler primatlar turkumidan 18 ta yangi avlod, 15 ta turni ta’riflab berdi va 
barcha maymunlarni keng burunli hamda tor burunli xillarga ajratdi. Biroq olim 
ayrim hayvonlar sinflarini o`rganish bilan chegaralanib, ular o`rtasidagi filogenetik 
bog`lanishlarni yetarlicha aniqlamadi. 1807 yili Sent-Iler sut emizuvchilar va 
umurtqalilarning boshqa sinflariga kiradigan hayvonlar embrionining kalla suyagini 
qiyosiy anatomiya usulida o`rganib, umurtqalilarning barcha sinflarini bitta tipga 
birlashtirish uchun ilmiy zamin yaratdi. 
Hayvonlar sistemasida Kyuve ham katta yutuqlarga erishdi. Bunda u qiyosiy 
usuldan keng foydalandi. Uning mulohazasiga ko`ra, hayvonlarni sistemaga solishda 
ikkinchi darajali belgilar yoki tadqiqotchi ixtiyori bilan tanlangan belgilar hal 
qiluvchi ahamiyatga ega emas. Bunday vaqtda birinchi darajali organlar, 
korrelyativ bog`lanishlar va ularning organizm tuzilishidagi ahamiyati, boshqa 
organlar bilan munosabati asosiy mezon qilib olinishi kerak. Masalan, tish 
sistemasi o`zgarishi yoki yo`qolishi mumkin, lekin orqa miyaning tuzilishi asli 
holicha saqlanadi. Kyuve qayd qilishicha, klassifikatsiya tuzishda eng avval hayvon 
organizmining bir butunligini ta’minlaydigan organlar sistemasi asos qilib olinishi 
kerak. Bunday organlar sistemasiga birinchi navbatda nerv sistemasi kiradi, chunki 
u turli organlar sistemasi o`rtasidagi bog`lanishlarni saqlashda, organizmning bir 
butunligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Kyuve hayvonlarning nerv 
sistemasi to`rt reja asosida tuzilganligini ta’kidlagan: 
1. Nerv sistemasi orqa va bosh miya hamda ulardan ajralib chiqqan 
nervlarga ega bo`lgan organizmlar. Bular umurtqalilar —