Genetika va evolyutsion

3. Agam va klonal formalarda tur tushunchasining o`ziga xosligi. 
Tur tushunchasi keng ma’noda jinsiy ko`payish bilan bog`liq. Agam, ya’ni 
jinssiz, shuningdek, obligat, vegetativ, partenogenetik ko`payuvchi hamda o`z-o`zini 
urug`lantiruvchi organizmlarda bir qancha klon yoki shu bilan birga bir-biriga bog`liq 
bo`lmagan sof liniyalar uchraydi. Bunday formalar sistematik kategoriyalarga 
birlashtirilganda turlarni farq qilish uchun qo`llaniladigan organizmlarning chatishishi 
mezon tarzida o`z mavqeini yo`qotadi. To`g`ri, tur haqida fikr yuritilganda, u 
biogeosenozda ma’lum o`rin egallagan genotipik sistema deb ta’riflandi. Shunga 
ko`ra, u umumiy evolyutsion taqdirga ega. Binobarin, agam formalarda turga o`xshash 
ekvivalent tushunchani qo`llash mumkin. Lekin jinsiy yo`l bilan ko`payadigan va 
agam formalarda tur tushunchasining muhim tomonlarini qamrab olgan yagona 

---

174 
ta’rifni qo`llash nihoyatda mushkul. Chunki chatishtirish va uning oqibatida ro`y 
beradigan genlar rekombinatsiyasi evolyutsiya jarayonining eng muhim asoslaridan 
biridir. 
Agam 
va 
klonal 
formalardagi 
tur 
tushunchasidagi 
qiyinchilik 
taajublantirmasligi kerak. Axir vegetativ ko`payish, partenogenez va o`zini-o`zi 
urug`lantirish hech qachon mutloq obligat hisoblanmaydi. U shu yo`nalishda 
ixtisoslashgan guruhlarda ikkilamchi hodisadir. Mikroorganizmlarda va ba’zi 
bakteriyalarda agamiyaning birlamchiligi va mutlaq obligatligi haligacha to`liq 
isbotlanmagan. Har holda nazariy evolyutsiya va sistematik filogeniya nuqtai 
nazaridan qaraganda, jinsiy yo`l bilan ko`payadigan organizmlarda tur tushunchasini 
qat’iy ravishda ta’riflash katta ahamiyatga ega. Shu bilan bir qatorda tabiiy 
tanlanishning ozmi-ko`pmi o`xshash sharoiti ta’sirida faqat jinsiy yo`l bilan 
ko`payadigan formalarda emas, balki keng ma’nodagi agam formalarda ham analogik 
(o`xshash) taksonlar shakllanishi mumkinligini yoddan chiqarmaslik kerak. Biroq 
agam organizmlardagi kenja tur, tur va avlodlarning jinsiy yo`l bilan urchiydigan 
formalarida shunga o`xshash kategoriyalar bilan o`xshatishga urinish, shubhasiz
shartlidir. 
Shunday qilib, tur ta’rifini barcha organizm guruhlariga xos keladigan qilib 
takomillashtirish va bunda tuban taksonlarni tahlil qilish uchun qulay hisoblangan 
sistematik, morfologik-fiziologik, biogeografik va biologik mezonlarni e’tiborga olish 
zarur. Agam formalarda esa ularga mos taksonlarni belgilash sohasi bo`yicha 
morfologik-fiziologik, ekologik mezonlarni qo`llash maqsadga muvofiq. Ular 
yordamida jinsiy yo`l bilan ko`payadigan organizmlardagi kenja tur tushunchasiga 
ekvivalent bo`lgan tuban taksonlarni agam formalarda aniqlash mumkin.