Genetika va evolyutsion

2. Tur mezonlari. 
Tur organik olamning nihoyatda murakkab va ko`p qirrali ko`rinishlaridan 
biridir. Shunga ko`ra, uni o`rganishda faqat ayrim belgi-xossalariga asoslanmay, balki 
unga kompleks yondashish kerak. Shu nuqtai nazardan olganda, tur mezonlari 
diqqatga sazovordir. Turni aniqlashda qo`llaniladigan quyidagi mezonlar mavjud. 
Morfologik mezon
Djon Rey va K. Linney davridan boshlab qo`llanib 
kelinayotgan bo`lib, tekshirilayotgan tur uchun xos bo`lgan belgilarni aniqlash 
maqsadida uni morfologik-anatomik tomondan analiz qilishni ko`zda tutadi. Masalan, 
O`zbekistonda tarqalgan g`o`zaning ikki turiga mansub formalar bir qancha 
morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Xususan, G. xirzutum turiga mansub 
formalar bargining rangi, shakli, ko`saklarining shakli, vazni, chanoqlar soni, 
gultojibarglarining rangi, shakli, hajmi va boshqa bir qancha belgi-xossalari bilan G. 
barbadenze turiga mansub formalardan farq qiladi. Xuddi shunday hodisani eski 
Dunyo g`o`zalari G. arboreum va G. xerbaceumda ham ko`rish mumkin.
 
Chittaklar avlodida ham har bir tur o`zining xarakterli belgilari bilan bir-biridan 
ajralib turadi, Masalan, tojdor chittakning boshida toji bo`lib, tepa qismi olachipor 
rangda. Boshqa chittak turlari, xususan, katta chittak, qo`ng`ir boshli chittaklar 

---

171 
boshining tepa qismi qora rangda bo`lib, toji bo`lmaydi. Keyingi ikki turga mansub 
organizmlar kattaligi, qorin qismining rangi bilan ham bir-biridan yaqqol farq qiladi. 
Katta chittak yirik, qorin qismida sariq dog`i bor. Qo`ng`ir boshli chittak esa 
kichikroq, qorin kismida sariq rangi bo`lmaydi. 
Morfologik mezon tashqi tuzilishdan tashqari, ichki organlarning anatomik va 
gistologik tuzilishini ham o`rganishni taqozo etadi. Masalan, yumaloq chuvalchanglar 
tipining tashqi belgilariga ko`ra, bir-biriga yaqin turlari jinsiy sistemasining tuzilishi 
jihatdan o`zaro farq qiladi. Morfologik mezon qancha oddiy va qulay bo`lmasin, 
nisbiydir, shuning uchun to`liq qiymatga ega emas. Uning cheklanganligi qiyofadosh 
turlarda ayniqsa ko`zga yaqqol tashlanadi. Qiyofadosh turlar deyilganda, odatda, 
morfologik jihatdan bir-biriga o`xshaydigan yoki mutlaqo farq qilmaydigan, biroq 
o`ziga xos fiziologik xususiyatlarga ega bo`lgan organik formalar yig`indisi 
tushuniladi. Qiyofadosh turlar Mayr ishlarida atroflicha yoritib berilgan. Ular, odatda, 
bir joyda tarqalib morfologik jihatdan o`zaro o`xshasada, bir-biri bilan chatishmaydi 
hamda har xil oziq bilan oziqlanadi. shunga o`xshash hodisalar turlarni aniqlashda 
morfologik mezon bilan cheklanmay, fiziologik-bioximiyaviy mezondan ham 
foydalanish lozimligini ko`rsatadi.